باشگاه خبرنگاران جوان؛ نفیسه خلیلی - سمیرا خطیب‌زاده، مدیر گروه مدیریت رسانه و فرهنگ دانشگاه بین‌المللی سوره و عضو هیئت علمی دانشگاه در ابتدا درباره چرایی تبدیل یوتیوب به اکوسیستم رسانه‌ای و کوچ برنامه‌سازان به این بستر و اثرات اجتماعی ناشی از آن گفت: امروز یوتیوب فقط یک پلتفرم برای اشتراک‌گذاری محتوا و ویدئو نیست؛ بلکه به اکوسیستم فرهنگی و اجتماعی بسیار پیچیده تبدیل شده است. حتی از لحاظ اقتصادی هم دلیل این استقبال را شاهد هستیم. 

خطیب‌زاده با اعلام این خبر که از لحاظ قدرت اقتصادی، یوتیوب به تنهایی در سال ۲۰۲۴، بیش از ۴۹۰ هزار شغل تمام وقت در دنیا ایجاد کرده است و حدود ۵۵ میلیارد دلار به تولید ناخالص داخلی امریکا کمک کرده است، افزود: این موضوع نشان می‌دهد این صنعت، صنعت مستقل و درآمدزاست. بنابراین، بخشی از دلیل هجوم افراد در داخل و داخل کشور می‌تواند منفعت اقتصادی باشد.

این استاد دانشگاه در بخش دیگر گفت‌و‌گو به جذابیت‌هایی که این پلتفرم برای مخاطب در نظر گرفته اشاره کرد و افزود: از لحاظ محتوایی، تولید و پخش محتوا‌هایی مثل فیلم و کلیپ در گذشته در انحصار شبکه‌های تلویزیونی بوده است. اما یوتیوب در دنیا این انحصار را شکست. این پلتفرم شعار معروفی هم داشت و آن «کاربر به عنوان رسانه» بود. این بستر این امکان را فراهم کرد تا کاربران داخلی و خارجی بتوانند به راحتی محتوا‌های مدنظر خود را تولید کنند و انتشار حرفه‌ای محتوا را به دست بگیرند. شما به تنوع خدمات این پلتفرم نگاه کنید می‌بینید این اکوسیستم فقط محدود به ویدئو‌های کاربران نیست، بلکه سرویس‌های پخش زنده دارد، پلتفرم‌های مخصوص کودکان دارد. وقتی شما تنوع در ارائه خدمت ایجاد می‌کنید، می‌توانید جذابیت بیشتری داشته باشید. 

وی در پاسخ به این پرسش که، اما به مرور شاهد تبدیل این پلتفرم به بستر برنامه‌سازی برای محتوا‌های بی‌ارزش و جنجالی هستیم، گفت: بله، متاسفانه این اکوسیستم به سمت تولید و ترویج محتوا‌های جنجالی و کم محتوا و کم ارزش حرکت می‌کند. اما در بسیاری از مواقع همین محتوا‌ها بین مخاطبان گرایش ایجاد می‌کند. دلیل این جاذبه می‌تواند حاصل ترکیب الگوریتم‌های این پلتفرم باشد. چون پشت‌سر این پلتفرم‌ها، الگوریتم‌ها یا دست‌های پنهان راجع به اقتصاد توجه و روان‌شناسی مخاطب وجود دارد، که باعث می‌شود مخاطب به سمت آن محتوا‌ها جذب شود، تا خلا‌های عاطفی، اجتماعی و شخصیتی خود پر کند. سیستم پیشنهاد‌دهنده یوتیوب برای حفظ کاربران خود، سیستم افزایش زمان تماشا را طراحی کرده است. چون به صورت تجربی دریافته، محتوا‌های با ویژگی‌های خاص بیشتر می‌توانند در دسترس عموم قرار گیرند.

مدیر گروه مدیریت رسانه و فرهنگ دانشگاه بین‌المللی سوره به تشریح ویژگی محتوا‌هایی پرداخت، که به اصطلاح بین مخاطب وایرال می‌شوند و ادامه داد: معمولاً این نوع محتوا‌ها عنوان و کاور‌های جذاب و هیجانی دارند. برای نمونه، چهره افراد حالت اغراق شده است، متن‌ها بزرگ و با رنگ جذاب است، تا کلیک‌ها را به سمت خود جذب کنند. فرمت‌ها کوتاه و سریع است. یعنی در یک ویدئوی کوتاه، کنجکاوی فوری مخاطب ارضا می‌شود. یا ویدئو‌ها پرکشش و جذاب است، بدون اینکه دیالوگ و متن طولانی‌ای داشته باشد. بنابراین، این کوتاه بودن و سرعت می‌تواند از عوامل جذابیت باشد.

خطیب‌زاده عامل بعدی همه‌گیر شدن یک محتوا را ایجاد احساسات قوی بین مخاطب دانست و توضیح داد: بدین ترتیب، با تحریک شدید و قوی احساسات مخاطب، او را مجبور به تعامل از قبیل لایک مطلب، گذاشتن کامنت و اشتراک‌گذاری می‌کنند. آخرین ویژگی سادگی در درک موضوع است. شما می‌بینید محتوا‌های وایرالی نیاز به پیچیدگی، تمرکز و دانش زیاد ندارد. بنابراین، برای مصرف‌کننده غیرفعالی که سطح دانش پایین دارد، جذابیت ایجاد می‌کند. مخاطب هدف این نوع محتوا‌ها هم بیشتر نسل ضد است؛ افرادی که ۸۰ درصد کاربران یوتیوب را در دنیا و ایران تشکیل می‌دهند.

او از تاثیرات فرهنگی و اجتماعی ناشی از رواج این پلتفرم بین مردم گفت و خاطرنشان کرد: این پلتفرم‌ها از یک سو فرصت‌هایی را پدید می‌آورند. اینکه انحصارگرایی رسانه نداشته باشیم، به آن حالت دموکراتیک بدهیم و صد‌ها هزار نفر از مردم را رسانه‌دار کنیم، تا درآمدزایی کنند و محتوا‌های مورد علاقه خود را به اشتراک بگذارند. حتی می‌توانیم از این بستر برای آموزش مهارت استفاده کنیم.

عضو هیئت علمی دانشگاه سوره با بیان اینکه علاوه‌بر فرصت‌ها، چالش‌های این پلتفرم هم جدی است، گفت: یکی از چالش‌های جدی این پلتفرم تضعیف کردن تفکر نقاد مخاطب است. در واقع، با یک کلیک کردن و رفتن به یک صفحه و محتوا دیگر، محتوای قبلی فراموش می‌شود. بنابراین، عمق مطلب کم می‌شود و تفکر انتقادی پایین می‌آید. چالش دیگر ایجاد کردن اتاق‌های پژواک است. یعنی فرد در داخل یک حبابِ اطلاعاتی محصور می‌شود و تنها می‌تواند دیدگاه‌های همسو با خود را ببیند. از تهدید‌های جدی این حوزه می‌توان به تاثیر این محتوا‌ها بر سلامت روان انسان اشاره کرد. مثلاً ویدئو‌هایی منتشر شده حاوی ترویج خشونت یا محتوا‌هایی که به صورت زیرپوستی سبک زندگی مردم را تغییر می‌دهد و زندگی لوکس و لاکچری را به نمایش می‌گذارد، مخاطب را دچار افسردگی و ناکافی بودن می‌کند. یکی دیگر از مهمترین چالش‌های این حوزه، کاهش کیفیت گفتمان عمومی است. یعنی به مرور محتوا‌های هیجانی و ساده‌انگارانه جای بحث‌های منطقی و کارشناسی را می‌گیرد و آن را تبدیل به یک گفتمان می‌کند.