اصالت هاي هنر ايراني در عالم خيال نگارگري ايراني

به گزارش

، در بين هنرهاي سنتي ايران زمين هنر سنتي نگارگري اهميت ويژه اي دارد چون داراي ويژگي هاي و شگفتي هاي منحصر به فردي است.

نگارگري ايراني در حقيقت تصوير عالم خيال است از آنچه كه در عالم جسماني محسوس است دورنمايي سه بعدي نشان داده مي شود.

نگارگران ايراني نيز با اين اعتقاد و با تغييرات در عناصر مادي تلاش كرده اند تا براي القاي جهاني غير مادي و معنوي راهي باز كنند.

نگارگر ايراني به طور كاملاً ارادي از به كاربردن علم مناظر دوري مي كرد و دادن نور به آثار چنداني توجهي نداشت چرا كه بر اين باور قلبي است كه تمامي صفحات را به طور يكسان نور الهي روشن كرده است.

عليرغم تصور برخي اروپايي ها كه معتقدند نگارگري ايراني همان نقاشي طبيعت گرايانه است، بايد گفت نگارگري ايراني از نقاشي طبيعت گرايانه اروپايي فاصله دارد، چون در نگارگري ايراني اصول و قواعد زيباشناختي و نگاهي كاملاً شرقي مشهود است، بنابر اين هر اثر نگارنگري ايراني با داشتن ويژگي هاي خاص هنر ايراني در هر نقطه جهان حتي بدون داشتن شناسنامه و نام هنرمند هر مخاطبي را به جهت داشتن اصالت هاي ايراني جذب مي كند، زيرا نشانه هاي شرقي و ايراني دارد.

با توجه به ويژگي هاي بيان شده نگارگري ايراني با نقاشي هاي اروپايي و هر نوع نقاشي ديگر تفاوت هاي اساسي و بنيادي دارد.

در دوره هاي مختلف مكاتب فراواني از جمله مكتب مغول، مكتب هرات، مكتب شيراز، پايه گذاري شد.

در بين مكاتب مختلف، مكتب هرات و شيراز رشد و رونق بيشتري پيدا كرد.

در دوره مكتب شيراز رنگ ها متنوع تر و لطيف تر شد و انواع رنگ هاي ارغواني، صورتي، قرمز، سبزهاي بسيار زنده و ... افزوده شد.

از جمله نسخه هاي مصور تهيه شده در مكتب شيراز كه با طرح هايي درشت تر تصوير شده است، "خاوران نامه" است و مربوط به زندگي حضرت علي(ع) است كه در سال 830 هجري - قمري توسط ابن حسام به نظم درآمده در فاصله سال هاي 854 تا 891 هجري قمري به تصوير كشيده شده است.

البته در مكتب هرات نيز آثاري بسيار شاخص و زيبايي وجود دارد كه از آن جمله مي توان به "كليله و دمنه" اشاره كرد، نوشته نصرالله ابوالمعالي كه نگارگري آ‌ن توسط خليل نقاش انجام شده است و اين اثر بي نظير هم اكنون در كتابخانه كاخ موزه گلستان نگهداري مي شود.

يكي ديگر از نسخه هاي مشهور نگارگري مكتب هرات "شاهنامه محمد جوكي" است كه نمونه اي ويژه و منحصر به فرد از هنر نگارگري در اواسط دوره تيموري است و اوضاع نگارگري در دوره پيش از كمال الدين بهزاد هراتي را نمايان مي كند.

كمال الدين بهزاد هراتي در يكي از سال هاي 854 يا 860 تا 870 هجري قمري در هرات متولد شد و در دربار سلطان حسين بايقرا و نزد ميرك كه سرپرست وي بود به فراگيري نگارگري پرداخت.

بهزاد هراتي، در هنر نگارگري آن چنان مهارت يافت كه به درجه استادي رسيد كه صاحبنظران وي را با ماني مقايسه كرده و اهل فن او را "مظهر بدايع صور و مظهر نوا در هنر" دانسته اند، البته برخي نيز وي را سرآمد همه نگارگران ايراني مي دانند.

كمال الدين بهزاد هراتي، هم نگارگر برجسته مكتب هرات و هم نگارگر مكتب تبريز است.

كمال الدين بهزاد هراتي، جهان بيني و برداشت هنرمندانه خود را از طبيعت به بهترين وجه ممكن ترسيم كرده است.

مهمترين تحول كار هنري بهزاد بيشتر توجه شخصيت هاي موجود در نگاره ها است كه او را به هنرمندي سنت شكن و به وجود آورنده شيوه اي نو در نگارگري ايراني مبدل ساخته است.

اين هنرمند برجسته نگارگري ايراني در سال 942 هجري قمري در گذشت، بسياري معتقدند كه آرامگاه وي در تبريز و در باغ شيخ كمال خجندي است.

كمال الدين بهزاد هراتي، آثاري را با امضاي خود و يا منتسب به خود در دنياي هنر به جاي گذاشت كه پس از كمال الدين بهزاد، سلطان محمد مدتي رياست كتابخانه سلطنتي را برعهده داشت.

سلطان محمد يكي از نگارگراني است كه هر يك از آثارش نشان از دقت، ظرافت، قدرت قلم و تفكري نيرومند دارد.

يكي از آثار ارزنده اين هنرمند و در واقع مشهورترين اثرش "معراج پيامبر (ص)" نام دارد كه لطايف و قدرت را به اوج رسانده و معراج نگارگري هم محسوب مي شود.

زيبايي اثر، توازن رنگ، جاي گذاري فرشتگان كه پرواز را به تصوير كشيده است و چگونگي استقبال فرشتگان از پيامبر در هاله اي از ابر زير پاي براق و تصوير حضرت محمد(ص) كه بر براق سوار است و پوشاندن صورت پيامبر(ص) و شعله هايي به رنگ طلايي اوج اين اثر ارزنده و زيباست.

يكي ديگر از نگارگران بزرگ نيمه دوم قرن دهم استاد محمدي است كه او را رضا عباسي مي دانند.

استاد محمدي، استاد طراحي با قلم است و طرح هايش عموماً ته رنگ پنهاني دارد.

در آثار او اشخاص بلند قامت با صورت گرد و كوچك، تصوير شده اند.

اين هنرمند سبكي اصيل و گيرا دارد و آثارش از نشاط انگيزي و طنز زنده اي برخوردار است، در برخي از نگاره هاي او براي اولين بار شاهد ساختمان هايي در پس زمينه تصوير هستيم كه با رعايت نسبي علم مناظر (پرپسكتيو) نقش شده است.

در مكتب اصفهان نيز نگارگران مشهوري براي پيشرفت اين هنر سنتي تلاش كرده اند كه از آن جمله مي توان به آقا رضا منصور هروي و آقا رضا منصور كاشي اشاره كرد.

در دوره هاي مختلف از جمله دوران كوتاه حكومت افشاريه و زنديه نگارگري تحول چنداني پيدا نمي كند به گفته برخي محققان نگارگري ايراني در دوران قاجاريه به اوج خود مي رسد.

از نقاشان دوره قاجار مي توان به محمودخان شريف معروف به ملك شعرا كه در نقاشي مناظر و ابنيه نظير نداشت و البته شاعري بلند آوازه بود و نيز ميرزا ابوالحسن خان غفاري معروف به صنيع الملك كه با همكاري شاگردانش نسخه بزرگي از كتاب هزار و يك شب با يكهزار و يكصد و سي و چهار نگاره را به تصوير كشيده، نام برد.

البته در اين بين بايد از محمد غفاري معروف به كمال الملك با نقاشي اثر مشهور به تالار آيينه و نقاشي هاي بعدي به شهرت رسيد، ياد كرد.

به همت همين نقاش بود كه مدرسه صنايع تأسيس شد.

كمال الملك شاگردان زيادي را تربيت كرد كه از آن جمله مي توان به اسماعيل آشتياني، علي محمد حيدريان، حسين شيخ، علي اكبر ياسمي، و جمشيد اميني اشاره كرد.

براي آموزش بهتر هنر نگارگري مدرسه اي با عنوان مدرسه صنايع قديمه در سال 1309 هجري قمري به همت استاد حسين طاهرزاده بهزاد تأسيس شد.

آموزش هنر نگاري و نيز ديگر هنرهاي سنتي به صورت جدي و عميق در دستور كار اين مدرسه قرار گرفت.

با تأسيس اين مدرسه نگارگري ايراني بار ديگر رو به سوي پيشرفت، ترقي و رونق سوق داده شد.

از نگارگران معاصر شاخص كشورمان مي توان به محمود فرشچيان، هادي تجويدي، علي كريمي، علي مطيع، اكبر تجويدي، محمدباقر آقاميري، رستم شيرازي، مجيد مهرگان، محمدعلي رجبي، مهين افشارپور، شهرزاد صالحي پور، و ... اشاره كرد.

در حال حاضر نگارگري اسلامي، يكي از اصيل ترين گونه هاي هنر ايراني است كه بهره گيري و جان مايه قرآني دارد.

در اين شيوه از نگارگري گاهي به گونه اي خاص و منحصر به فرد قصص قرآني به تصوير كشيده مي شود و گاهي به گونه اي خاص مفهوم كثرت به وحدت با دلنشين ترين تصاوير نشان داده مي شود.

اين چنين است كه عرصه نگارگري به عرصه طرح زيباترين و ژرفترين مضامين حكمي، فلسفي، عرفاني و زيباشناسي كه تماماً در درون مايه آثار هنرمندان نگارگر وجود دارد، مبدل شده است.

با تمامي جذابيت هايي كه در اين هنر سنتي و اصيل ايراني وجود دارد و تلاش هايي كه هنرمندان نگارگر در دوران مختلف داشته اند، مكاتب فراواني را بدعت گذاري و شيوه هاي تازه اي را در دوران خود خلق كرده اند با اين اميد كه هنر و سبك و تكنيك آن ها براي نسل هاي آينده باقي بماند، متأسفانه در حال حاضر چندان اثري از اين تلاش ها نيست.

مكاتب نگارگري در دوران معاصر گويي در لايه هاي زيرين هنر و تاريخ مدفون شده و انگار هيچ گاه در هيچ زماني هنرمنداني براي ترويج اين مكاتب مدارس گوناگون را با سختي هاي موجود در آن دوران با تنگ نظري پادشاهان در گذشته، تأسيس نكرده اند.

امروزه ديگر خبري از بوم و رنگ بهزاد، كمال الملك، سلطان محمد نيست و گويي ملك شعراي بهاري ديگر متولد نمي شود كه با طبع شاعرانه به خلق اثري با لطافت هاي شعر و شاعري بپردازد.

مدارسي مانند مدرسه صنايع قديمه امروز جاي خود را به دانشگاه ها داده اما افسوس كه شوق پرواز نگارگران گذشته در هواي مدرن دانشگاه هاي كنوني نيست.

برخلاف نگارگران ديروز، برخي هنرجويان دوره معاصر به دنبال ترويج فرهنگ پر عيب و نقص غرب شده اند و در آثارشان به شدت رد پاي الگوبرداري از نقاشي هاي اروپايي ديده مي شود در حالي كه هنرمندان نگارگر در گذشته تلاش مي كردند كه اصالت هنر سنتي نگارگري را با المان هاي ايراني - اسلامي و شرقي نشان دهند.

در آثار كمال الملك، بهزاد و بسياري از هنرمندان نگارگر در گذشته هيچگاه حتي كور سويي از غرب و غرب گرايي عليرغم خفقان موجود در دوران گذشته ديده نمي شود و اين بدان معناست كه هنرمندان در آن دوران با تمام سختي ها تلاش مي كردند هنري ايراني - اسلامي را نمايش دهند.

پس از انقلاب شكوهمند اسلامي فضاي گسترده و بستري مناسب براي ترويج فرهنگ غني ايراني از طريق دانشگاه ها فراهم شد.

اين بستر براي دانشجويان و هنرجويان بايد مغتنم باشد و از آن هم چون نگارگران گذشته براي بيان اصالت هنر ايراني - اسلامي استفاده نمايند./ي2