يادداشت/
بررسی حقوق کودک در کنوانسیون‌های بین‌المللی و مقایسه آن با قوانین اسلامی
یکی از اساسی ترین و مهم ترین تولیدات جوامع، تولید انسانی آن است و مواد اولیه این تولیدات کودکان هستند.
به گزارش حوزه حقوقي قضايي باشگاه خبرنگاران، کودکان آسیب پذیرترین گروه جامعه انسانی باید از حمایت زیادی برخوردار باشند. امروزه میلیون‌ها کودک در سراسر جهان به دلیل بی سرپرستی، آوارگی‌های ناشی از جنگ و بلایای طبیعی، تغذیه نامناسب، آلودگی به انواع بیماری‌های خطرناک، اعتیاد والدین و مشکلات ناشی از طلاق، یا در شرایط دشواری به سر می‌برند یا در چنگال افراد پلید به انواع سوءاستفاده‌های انسانی مانند توزیع مواد مخدر، خودفروشی و کار اجباری تن می‌دهند و به تعبیری بهتر، حقوق آنها نقض می‌شود.
در جهان امروز اندیشه محترم شمردن حقوق کودک و نوجوان به عنوان اندیشه اساسی در تربیت آنها و حمایت و مساعدت همه جانبه در رشد فکری سلامت روحی و روانی آنها به شمار می‌رود.
مرکز تعلیمات اسلامی واشنگتن در مقاله‌ای عنوان کرده است: اسلام، بیش از مکتب‌های دیگر، برای کودکان، این گروه آسیب پذیر جامعه، حقوق قایل شده است زیرا با رعایت این حقوق، آینده کشور با وجود انسان‌های شایسته، تضمین خواهد شد.
پیامبر اکرم(ص) در این باره فرمودند: «اکرموا اولادکم و احسنوا آدابکم» فرزندانتان را گرامی بدارید و با آداب و روش پسندیده با آنها رفتار کنید.
بر اساس مقاله‌ای تحت عنوان «نگاهی به حقوق کودک در اسلام و کنوانسیون جهانی» در مجله طوبی، در کنوانسیون حقوق کودک، بیشترین مسوولیت در رعایت حقوق کودک بر دوش والدین نهاده شده است، چنان که در ماده 18 کشورهای طرف کنوانسیون متعهد شده‌اند: «بیشترین تلاش خود را برای تضمین به رسمیت شناختن این اصل که پدر و مادر کودک، مسوولیت مشترکی در زمینه رشد و پیشرفت کودک دارند، به عمل آورند. والدین یا قیم قانونی، مسوولیت عمده را در رشد و پیشرفت کودک به عهده دارند و اساسی ترین مساله آنها، (حفظ) منافع عالیه کودک است».
در آموزه‌های آسمانی اسلام نیز بیشترین مسوولیت در قبال کودک، بر دوش والدین است که به آن «حق الوَلَدِ عَلَی الوالِد» می‌گویند.
در بحث نگهداری و حضانت و رضاع قرآن کریم در سوره بقره آیه 233 می‌فرماید:
«وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَةَ وَعلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ لاَ تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلاَّ وُسْعَهَا لاَ تُضَآرَّ وَالِدَةٌ بِوَلَدِهَا وَلاَ مَوْلُودٌ لَّهُ بِوَلَدِهِ وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِکَ فَإِنْ أَرَادَا فِصَالًا عَن تَرَاضٍ مِّنْهُمَا وَتَشَاوُرٍ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْهِمَا وَإِنْ أَرَدتُّمْ أَن تَسْتَرْضِعُواْ أَوْلاَدَکُمْ فَلاَ جُنَاحَ عَلَیْکُمْ إِذَا سَلَّمْتُم مَّآ آتَیْتُم بِالْمَعْرُوفِ وَاتَّقُواْ اللّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ»
«و مادران فرزندان خود را دو سال تمام شیر دهند [این حکم] براى کسى است که بخواهد دوران شیرخوارگى را تکمیل کند و خوراک و پوشاک آنها [=مادران] به طور شایسته بر عهده پدر است هیچ کس جز به قدر وسعش مکلف نمىشود هیچ مادرى نباید به سبب فرزندش زیان ببیند و هیچ پدرى [نیز] نباید به خاطر فرزندش [ضرر ببیند] و مانند همین [احکام] بر عهده وارث [نیز] هست پس اگر [پدر و مادر] بخواهند با رضایت و صوابدید یکدیگر کودک را از شیر بازگیرند گناهى بر آن دو نیست و اگر خواستید براى فرزندان خود دایه بگیرید بر شما گناهى نیست به شرط آنکه چیزى را که پرداخت آن را به عهده گرفتهاید به طور شایسته بپردازید و از خدا پروا کنید و بدانید که خداوند به آنچه انجام مىدهید بیناست» (ترجمه ی فولادوند)
در بخش دیگری از همان مقاله آمده است: در آموزه‌های آسمانی اسلام، همه کودکان از دختر و پسر، حقوق و مزایای معینی دارند و همگان از اعمال هرگونه خشونت و بی رحمی در حق آنها باز داشته شده‌اند. این در حالی است که پیش از اسلام، میان اعراب و دیگر قوم‌ها، کودکان در وضع نامناسبی قرار داشتند و از کمترین حقوق عادی نیز بهره مند نبودند.
همچنین رسول خدا (ص)می فرماید: «از ما نیست، کسی که به خردسالان رحم نکند».
جالب اینکه این حمایت‌ها از حقوق کودکان، زمانی مطرح شده که هیچ نهاد، سازمان یا کنوانسیون بین‌المللی برای دفاع از حقوق کودکان وجود نداشته است. اسلام با در نظر گرفتن همه نیازهای اولیه جسمی، روحی و روانی کودکان و دفاع از آن، زمینه را برای رشد و پیشرفت آنها در همه جنبه‌ها فراهم آورده است.
بر اساس بند یک ماده 7 کنوانسیون حقوق کودک: «تولد کودک، بلافاصله پس از تولد باید ثبت شود و از حقوقی مانند داشتن نام، کسب تابعیت و در صورت امکان، شناسایی والدین بهره‌مند باشد.» در اسلام نیز یکی از نخستین وظایفی که بر عهده والدین، پس از تولد نوزاد نهاده شده، انتخاب نام نیکو و مناسب برای کودک است.
امام رضا (ع) در این باره می‌فرماید: «نخستین امری که پدر از آن راه به فرزندش احسان و نیکی می کند، انتخاب نام نیکوست. پس هر یک از شما برای فرزند خود نام نیکو قرار دهید.»
بهره مندی از تغذیه و خوراک مناسب، از حقوق مسلم کودک و برطرف کننده نیاز جسمی اوست.
براساس بند «ج» ماده 24 کنوانسیون حقوق کودک، کشورهای طرف کنوانسیون متعهد شده اند: «مبارزه با بیماری ها و سوء تغذیه را از راه فراهم کردن مواد غذایی مقوی و آب آشامیدنی سالم دنبال کنند».
در اسلام، بنا به فرموده رسول گرامی اسلام (ص)، «هیچ کاری بهتر از سیر کردن شکم گرسنه نیست» و اگر این شکم گرسنه از آنِ فرزندان و کودکان او باشد، از وظایف و حقوق اوست.
رسول خدا (ص) همچنین می‌فرماید: «از حقوق فرزند بر پدر، آن است که جز غذای پاک و خوب به او ندهد».
در کنوانسیون حقوق کودک، بر اساس ماده 28، کشورهای طرف کنوانسیون متعهد شده‌اند: «حق کودک را در قبال آموزش و پروش به رسمیت بشناسند و برای دست یابی تدریجی به این حق و بر اساس ایجاد فرصت‌های برابر اقدام‌هایی مانند: اجباری و رایگان کردن تحصیلات ابتدایی برای همگان، تشویق شکل‌های گوناگون آموزشی متوسطه و در دسترس قرار دادن آموزش عالی برای همگان بر اساس توانایی‌ها و به شیوه مناسب را معمول دارند».
در اسلام، فراگیری دانش یک فریضه است، به گونه‌ای که پیامبر اسلام (ص) به مردم می‌فرماید: «از جمله حقوق فرزند بر پدر، آموختن نوشتن است».
در واقع، در مراحل نخستین زندگی، نباید از کودکان انتظار داشت که دنیای سرشار از شادی و نشاط خود را با دنیای بزرگ ترها جا به جا کنند، بلکه باید آنها را در بازی و تفریح آزاد گذاشت تا به تندرستی و سلامتی آنها آسیب وارد نشود. حتی بنا به سفارش رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله ، باید در بازی‌های کودکانه نیز آنها را یاری داد، چنان که می‌فرماید: «کسی که کودکی نزد اوست، باید رفتار کودکانه را در پیش گیرد».
اسلام، حتی آموزش بازی‌ها و ورزش‌هایی مانند سوارکاری، شنا و تیراندازی به فرزندان را از وظایف والدین می‌داند. در این زمینه، پیامبر اسلام(ص) می‌فرماید: «حق فرزند بر پدر آن است که نوشتن، شنا کردن و تیراندازی را به او بیاموزد».
در بند ماده 31 کنوانسیون حقوق کودک نیز آمده است: «کشورهای طرف کنوانسیون، حق کودک را برای تفریح، آرامش، بازی، فعالیت‌های خلاق مناسبِ سن خود و شرکت آزادانه در حیات فرهنگی و هنری به رسمیت می شناسند».
خشونت جسمی و روحی، یکی از عوامل تخریب شخصیت کودکان است. به همین سبب، بنا بر بند 1 ماده 19 کنوانسیون حقوق کودک، کشورهای طرف کمیسیون متعهد شده‌اند: «اقدام‌های قانونی، اجرایی، اجتماعی و آموزشی را در جهت حمایت از کودک در برابر همه شکل‌های خشونت جسمی و روحی، آسیب رسانی و سوءاستفاده به عمل آورند».
در روایتی از پیامبر(ص) آمده است: «دل کودک و نوجوان به مثابه‌زمینی مستعد است که آنچه کاشته شود همان درو خواهد شد.»
در دین اسلام نیز به این مهم توجه جدی شده است، چنان که وقتی مردی در حضور امام علی(ع) از فرزند خود شکایت کرد، امام فرمود: «او را نزن، بلکه از او دوری کن (قهر کن)، ولی نه طولانی».
پیامبر(ص) می‌فرماید: «خداوند به هیچ چیز خشم نمی گیرد، آنچنان که به خاطر زنان و کودکان خشم می‌گیرد».
کودکان مانند هر انسان دیگری دوست دارند، محبوب واقع شوند و به شخصیت آنها احترام گذارده شود. ازاین رو، پیامبر(ص) سفارش می‌کند: «دوست بدارید کودکان خود را و به آنها ترحم و به وعده خود به آنها وفا کنید.» همچنین می‌فرماید: «وقتی نام فرزندتان را می‌برید، او را گرامی دارید و جای نشستن را برای وی باز کنید و با او ترش رو نباشید».
و باز می فرماید: «اگر کسی فرزند خود را ببوسد، حسنه‌ای برای او نوشته می‌شود».
یکی از موضوعات مهم حقوق کودک و نوجوانان مسوولیت کیفری آنهاست. علی حیدری در مقاله‌ای تحت عنوان «تحول حقوق کودک در اسلام» به این موضوع پرداخته و نوشته است: در متون فقهی اسلامی اصل بر عدم مسوولیت کیفری کودکان است (البته سن شرعی بلوغ را سن مسوولیت به حساب می‌آورند) و حقوق کیفری کودکان اقتضا می کند که کیفرهایی نظیر حدود و قصاص علیه کودکان اجرا نشود ولی در فقه اسلامی کلمه تادیب یا تعزیر در حد مناسب و پرهیز از افراط و تفریط برای تربیت کودکان با توجه به شرایط کودک به کار برده شده است.
کودکان از نظر فقه اسلامی به سه گروه تقسیم می‌گردند:
1- گروه اول کودکان یک تا هفت ساله که به جهت نداشتن قوه‌ی تشخیص کاملا فاقد مسوولیت کیفری هستند.
2- کودکان بالاتر از 7 سال تا سن بلوغ که از نظر جزایی مسوولیت در صورت ارتکاب جرم را ندارند ولی تادیب خواهند شد.
3- کودکان بالغ یعنی کودکانی که به سن شرعی رسیده‌اند و در صورت ارتکاب جرم همانند بزرگسالان با آنها رفتار خواهد شد.
از بین مذاهب اسلامی اهل سنت شافعیه و حنابله سن بلوغ را در زن و مرد 15 سال و مالکیه 17 سال گفته‌اند. حنفیه بلوغ پسر را در 18 سالگی و در دختر 17 سال ذکر نموده است. فقه امامیه غالبا سن بلوغ را در پسر 15 سال و در دختر 9 سال تمام قمری دانسته‌اند. اگرچه برخی از متاخرین شیعه بلوغ دختران را در 13 سالگی هم محقق شمرده‌اند. برخی از فقهای امامیه بر همین منوال اجرای کیفر را علاوه بر شرط سنی، رشد را نیز لازم دانسته‌اند.
آنچه که از مبانی فقه و حقوق اسلامی در بحث تکلیف و شرایط عامه‌ی آن، چنین برداشت می‌شود که :«مشهور بر آنند که تمام تکالیف الهی چه ایجابی و چه تحریمی، در مقام فعلیت، مشروط بر چند شرط است. قدر مسلم از آن شرایط عبارت است از: بلوغ، عقل، قدرت و التفات که شرایط عامه‌ی تکلیف نامیده می شوند. پس درباره‌ی کودک، دیوانه و ناتوان، از انجام دادن تکلیف و غافل حکم فعلی وجود ندارد.»
از نظر کنوانسیون افرادی که پایین‌تر از 18 سال سن دارند کودک محسوب شده و از مسوولیت مبرا هستند. در ماده‌ی 37 کنوانسیون آمده است: «هیچ کودکی مورد شکنجه یا سایر رفتارهای بیرحمانه، غیرانسانی یا تحقیرآمیز قرار نگیرد. مجازات اعدام یا حبس ابد بدون امکان آزادی، نباید در مورد جرم‌هایی که اشخاص زیر 18 سال مرتکب می‌شوند اعمال گردد.»
در تبصره ماده‌ی 40 کنوانسیون حقوق اطفال آمده است: اتخاذ هر نوع تصمیم در دادرسی اطفال اعم از «مواظبت، راهنمایی، مشاوره، آزادی با مراقبت، سپردن به خانواده‌های دیگر، اجرای برنامه‌های آموزش عمومی و حرفه‌ای و اقداماتی دیگر باید در جهت اصلاح و تربیت، حفظ منافع و منطبق با موقعیت طفل و جرم باشد.»
علی حیدری در بخش دیگری از همان مقاله آورده است: آنچه که محققان حقوق و کارشناسان مسایل اجتماعی و حتی دینی بدان تاکید دارند، دختر 9 ساله یا پسر 15 ساله طفلی است که نیازمند به برنامه‌های آموزشی است که رشد شخصیت اجتماعی او و رسیدن به بلوغ فکری او مورد حمایت قرار گیرد. در واقع اعتقاد به فقه پویا باید در جریان قانونگذاری کشورهای اسلامی قرار گیرد تا نارسایی‌های موجود برطرف گردد.
آنچه در این میان مهم است اینکه، قطعنامه‌های سازمان‌های بین‌المللی جنبه توصیه دارد و الزام‌آور نیست اما امروزه با توسعه و روابط گوناگونی که بین کشورها وجود دارد، سعی شده که قواعد حقوق بین‌الملل به طرق مقتضی عمل شود. این تضمین از طریق ضمانت اجرای سیاسی، ضمانت اجرای اقتصادی، ضمانت اجرای دیپلماتیک، افکار عمومی جامعه جهانی که درخصوص نقص حقوق بشر در یک کشور از سوی سازمان‌های بین‌المللی منتشر می‌گردد و... جامه عمل به خود می‌گیرد.
و در ادامه می‌افزاید: جهت نظارت بر مفاد پیمان‌نامه‌ی، کمسیون ویژه، از کارشناسان بلند پایه کشورهای حاضر در پیمان‌نامه جهت پیشرفت اموری که حکومت‌های عضو پیمان تضمین آن را داده‌اند، تشکیل می‌شود. این انجمن برای مدت چهار سال تشکیل می‌شود و نسبت به حصول اهداف پیمان‌نامه برنامه‌ریزی و فعالیت می‌نمایند. کمسیون حقوق کودکان می‌تواند بر پایه‌ی اطلاعاتی که از دولت‌ها دریافت می‌کند پیشنهادات و توصیه‌هایی را به حکومت‌ها و دولت‌ها ارایه دهد و در واقع شرایطی را مهیا می کند تا حقوق کودکان در کشورهای جهان بیش از پیش تضمین گردد.
بر اساس گزارش مرکز امور زنان و خانواده ریاست جمهوری، برخی کشورهای اسلامی، با اعتقاد به اینکه ارزش‌ها و اصول اخلاقی، الگوهای رفتاری جامعه مسلمان را با هدف تحقق امنیت، ثبات، توسعه و پیشرفت جامعه در قالب محیط خانواده به عنوان رکن اصلی اجتماع، تحقق می بخشد و به دنبال تدوین کنوانسیون حقوق کودک سازمان ملل متحد در سال 1989 جهت تدوین میثاقی برای حقوق کودکان با رویکرد اسلامی تلاش شد.
در تدوین این میثاق، اهداف سازمان کنفرانس اسلامی مندرج در منشور آن و قطعنامه‌های مصوب کنفرانس‌های سران، وزرا و کنوانسیون‌های بین‌المللی امضا شده توسط دولت‌های عضو در نظر گرفته شد. همچنین بر اصول مندرج در بیانیه داکا درخصوص حقوق بشر در اسلام تاکید شد (مصوب چهاردهمین نشست وزرای خارجه کنفرانس اسلامی در دسامبر 1983) و بیانیه قاهره درخصوص حقوق بشر در اسلام (مصوب چهاردهمین نشست وزرای خارجه کنفرانس اسلامی) و قطعنامه شماره p - 19/49-1990 و بیانیه حقوق و مراقبت از کودک در اسلام (مصوب هفتمین کنفرانس سران اسلامی به موجب قطعنامه شماره c-7/16-1994) و با تاکید برنقش تمدن و تاریخ امت اسلامی در جهت مساعدت در تلاش‌های بین‌المللی در زمینه حقوق بشر با اعتقاد به اینکه حقوق اسلاسی و آزادی‌های عمومی بخشی جدا ناپذیر از اسلام هستند که هیچ کس حقی جهت اختلال، نقض یا نادیده انگاشتن آنها را ندارد. با آگاهی از مسوولیت بزرگ در قبال کودکان که پرچمدار و آینده ساز امت اسلامی هستند.
منبع: ستاد حقوق بشر
انتهاي پيام/
