مردم شیراز از دیر باز در کار این هنر بوده و هستند.

اینکه هنر خاتم و خاتم سازی چقدر در بین ایرانیان قدمت دارد، در بین صاحبنظران و پژوهشگران اختلاف است.

اطلاعات دقیقی در مورد اینکه این هنر برای اولین بار توسط چه کسی و در چه زمانی به وجود آمده است، در دست نیست.

مسئول آموزش، توسعه و ترویج معاونت صنایع دستی گفت: برخی از صاحبنظران و پژوهشگران معتقدند که خاتم در زمان ایلخانان مغول و همراه با برقراری روابط تجاری و بازرگانی با چین، از این کشور وارد ایران شده است و برخی دیگر از پژوهشگران با رد این نظر، نوع خاتم هایی که در ایران ساخته شده و می شود را، با نوع خاتم هایی که در چین ساخته می شود بسیار متفاوت می دانند.

ارژنگ ربیعی ادامه داد: بر اساس اسناد و شواهد ثابت می شود که خاتم های ایران نمی تواند در زمان ایلخانان مغول و از چین وارد کشور شده باشد، زیرا ایلخانان مغول در حدود 700 سال پیش بر ایران حاکم بوده اند، حال آنکه منبر خاتم کاری شده ی مسجد عتیق شیراز و سقف ایوان اصلی این مسجد بیش از یک هزار سال قدمت دارد.

وی افزود: همچنین خاتم های چین به شکل مربع مربع بوده و فقط از چوب و از دو رنگ سیاه و سفید ساخته می شود و این در حالی است که خاتم های ایرانی از همان زمان های گذشته از سه مواد اصلی چوب، استخوان جانوران و فلز و به شکل مثلث مثلث، از چهار رنگ سبز، سیاه، قرمز و زرد طلایی ساخته می شده است.

خاتم در چین، عراق، ایتالیا، سوریه و برخی کشورهای دیگر از گذشته تا کنون رواج دارد ولی خاتم این کشورها، زیبایی، کیفیت و ظرافت خاتم های ایران را ندارد.

این هنر در ایران در زمان صفویه به اوج خود رسید و در همین زمان بود که خاتم از شیراز به سراسر ایران راه یافت.

مسئول آموزش، توسعه و ترویج معاونت صنایع دستی در رابطه با سه نوع مواد چوب، استخوان و فلز مورد استفاده در خاتم از گذشته تاکنون توضیح داد: در ابتدا نوع چوب هایی که در خاتم سازی به کار می رفت از چوب درختانی بود که به صورت طبیعی دارای رنگ بودند، مثل چوب درختان آبنوس، کی کم(key kom)، گردو و بقم((begham. چوب درختان آبنوس و بقم را از چین وارد می کردند اما بعدها و به مرور زمان که استفاده از این چوب ها دیگر صرفه ی اقتصادی نداشت، خاتم سازان به استفاده از چوب درخت نارنج روی آوردند که هم ارزان و در دسترس بود و هم دارای قابلیت رنگ پذیری بود.

ارژنگ ربیعی افزود: همچنین خاتم سازان در گذشته از استخوان عاج فیل استفاده می کردند که از هند و آفریقا وارد می شد. اما با محدود شدن تجارت عاج فیل در هند و کشورهای آفریقایی، ورود عاج به ایران سخت و گران شد. پس از آن خاتم سازان به جای عاج فیل از استخوان قلم پای شتر استفاده کردند که با کمیاب شدن شتر، خاتم سازان، استخوان قلم پای گاو را برگزیدند؛ اما این روزها برای ارزان شدن و تجاری شدن این هنر، برخی از خاتم سازان از پلاستیک به جای استخوان استفاده می کنند.

وی در رابطه با سومین ماده ی مورد استفاده در خاتم گفت: فلزی که در ابتدا اجداد خاتم ساز ما از آن استفاده می کردند طلا و نقره بود، اما با گذشت زمان و به دلیل مقرون به صرفه نبودن، استفاده از برنج جایگزین طلا و نقره شد و برنج نیز به همان دلایل، به تدریج جای خود را به استفاده از مس داد.

ربیعی در مورد روند تجاری سازی هنر خاتم بیان داشت: خاتم با گذشت زمان از حالت هنری خود بیرون آمد و حالت تجاری محض پیدا کرد و بر همین اساس برخی از خاتم سازان از موادی استفاده می کنند که به ساخت سریع خاتم و ارزان شدن آن منجر شود و بالطبع، استفاده از پلاستیک در مقایسه با استخوان که تراش آن روزها کار می برد و استفاده از چسب های نامرغوب، روند ساخت خاتم سازی را سریع و قیمت آن را ارزان می سازد.

این مسئول ویژگی های یک خاتم خوب را چنین برشمرد: رعایت نظم در اشکال هندسی، قرینه بودن تمامی گل ها و اشکال در سطح، زوایا و اضلاع کار، کوچک بودن مثلث های خاتم، استفاده از استخوان و مفتول های فلزی، استفاده از چسب مرغوب، استفاده از چوب با رنگ طبیعی، یکدست و صاف بودن سطح زیر کار، مشخص نبودن بتونه کاری در سطح کار و صاف و یکدست بودن لاک یا جلای روی خاتم از ویژگی های یک خاتم خوب می باشد.

وی با بیان اینکه خاتم هایی که در شیراز ساخته می شود ویژگی های خاص و منحصر بفرد خود را دارد، افزود: طرح های خاتم معمولا دارای اضلاع زوج شش گوش، هشت گوش و... می باشد ولی طرح های خاص خاتم سازان شیرازی دارای اضلاع فرد است که در خود شیراز ابداع شده است.

ربیعی ادامه داد: در خاتم های شیراز از سریشم که یکی از بهترین انواع چسب ها در بین چسب های موجود است و از فلز برنج به عنوان یک لایه در بین پره ها و تو گلویی ها و لوزها استفاده می شود و همچنین از ویژگی های دیگر خاتم شیراز این است که خاتم سازان شیرازی برای با قوام شدن برش های خاتم، در پشت برش ها از یک آستر چوبی استفاده می کنند.

ارژنگ ربیعی در مورد تولید انواع خاتم در شیراز شرح داد: خاتم پره وار، پره شش دار لایه دار، تاجی، طاقی برنجی، شش پره ای، قلوه ای، ابری لوزی، ابری شش گوش، هفت شمسه، جویی، شش گلی تخمه ای، شش گلی هفت شمسه، شش گلی تاجی، عالم زر، قمی، موج و خاتم زنجیره ای از مهمترین انواع خاتم هایی است که هم اکنون در کارگاه های شیراز تولید می شوند.

وی در مورد خرید خاتم به گردشگران گوشزد کرد: مراکز اصلی فروش خاتم در شیراز بازار وکیل، سرای مشیر، عفیف آباد، خیابان سینما سعدی و خیابان ملا صدرا است و گردشگران باید برای خرید یک خاتم اصیل و مرغوب به این مراکز مرجعه کنند.

ربیعی در رابطه با ارزآوری این هنر گفت: با توجه به اینکه مواد اولیه آن موادی است که ارزش ریالی آن زیاد بالا نیست، بنابراین ارزش افزوده هنر خاتم سازی در تجارت خارجی در حدود 200 درصد است.

ربیعی با بیان این نکته که در صدد تأسیس یک رشته دانشگاهی در این زمینه هستیم اظهار کرد: هر سال در شیراز در زمینه آموزش خاتم سازی کلاس های رایگان برگزار می شود و تعداد افراد آموزش دیده در این کلاس ها از ابتدای امسال تاکنون در حدود 120 نفر است.

ربیعی به خاتم سازان و تولید کنندگان این عرصه توصیه کرد: تولید کنندگان خاتم برای حفظ بازار، باید در کارشان نوآوری و خلاقیت داشته باشند و سعی کنند که تولیداتشان متناسب با نیاز بازار باشد. رمز تولید کالاهای جدید و به روز، نوآوری و خلاقیت است که البته نوآوری و خلاقیت همراه با حفظ اصالت ها است که می تواند پاسخگوی نیاز بازار و سلایق مردم باشد.

وی همچنین تأکید کرد: ضروری است که تولید کنندگان خاتم و خاتم سازان برای حفظ و افزایش اعتبار و آبرو و اعتلای هنر این سرزمین از مواد مرغوب و با کیفیت استفاده کنند و با این کار روز به روز بر ارزش هنر خاتم سازی در نزد جهانیان بکوشند. 

انتهای پیام/ع