نگاهی به بست نشینی در تاریخ مشهد

به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد، در لغت‌نامه دهخدا نیز بست با معانی مختلفی آمده است؛ ازجمله پناه‌جستن به مرقد امامزاده، یا پناهگاهی که مردم در آن متحصن می‌شوند و نیز محوطه‌ای که اگر مقصری وارد شود، حکومت به او دست نمی‌یابد. مکان‌های بست‌نشینی بقاع متبرکه و مزار‌های امامزادگان جزو مکان‌هایی به شمار می‌آمد که ضابطان و عمال و حکام حکومت نمی‌توانستند به آن تعرض کنند و کسی را از آنجا بیرون بیاورند.

به هر روی، باوجود نامشخص‌بودن زمان پیدایش این پدیده اجتماعی، بست‌نشینی در جهان پیشینه‌ای طولانی دارد و بر اساس مستندات تاریخی، این سنت در ایران نیز از گذشته‌های دور وجود داشته است. اما در قالب و شیوه خاص، در عهد صفویه رونق یافته است و با این عنوان در دوران قاجاریه با روشنی بیشتری ملاحظه می‌شود.

درباره چگونگی پیدایش بست‌نشینی و انگیزه‌های اولیه آن در مشهد قدیم، برخی بر این نظرند که این رسم از دوران‌های بسیار دور تاریخ و در اثر گرایش انسان به پرستش ایجاد شده است، اما به شهادت تاریخ، بست‌نشینی که وسیله‌ای بود برای طلب شفاعت و رهایی از آتش قهر الهی، به‌تدریج و بنا به نیاز جامعه، در برخی از دوران‌ها دامنه‌اش از امور اخروی و معنوی به مسائل اجتماعی تسری یافت.

به‌گونه‌ای که پناه‌جستن در این مکان‌های مقدس گاه برای احقاق حق و تقاضای حمایت در برابر شر و ظلم حاکمان و قدرتمندان بود که مرجعی قانونی برای پاسخگویی آن وجود نداشت یا بدان امیدی نبود. با توجه به متون تاریخی، حرمت این مکان‌های مقدس تا بدان حد بوده است که سلاطین و حکام به سبب عقیده و باور قلبی یا از سر اجبار و به تأسی از باور عمومی جامعه، به رعایت این سنت و حفظ و احترام حریم این مکان‌های مقدس و امن پایبند بوده‌اند.

تاریخچه بست‌نشینی حاکی از آن است که باوجود اهمیت و قداست بست و بست‌نشینی، گاهی بست شکسته می‌شد. ازجمله نوشته‌اند که امیرکبیر، سالار را که در خراسان سر به شورش برداشته بود و پس از شکست از حسام‌السلطنه با یارانش در حرم حضرت رضا (ع) بست نشسته بود، از بست بیرون کشید و به مجازات رسانید.

با این حال، سنت بست‌نشینی به‌تدریج موقعیت و کارکرد خود را از دست داد. به‌گونه‌ای که اکنون از این سنت قدیمی فقط نام «بست» به یادگار مانده است و به بخشی از بنای حرم مطهر حضرت رضا (ع) اطلاق می‌شود که در ۴ قسمت غرب و شرق و جنوب‌غربی و شمال اماکن متبرکه قرار دارد و ۲ بست شرقی و غربی به همان بست‌های قدیم گفته می‌شود که بازسازی شده است.

---

بیشتر بخوانید

---

نگاهی به سنت تاریخی بست نشینی خواهیم انداخت و همچنین دو بست مهم، یعنی بست بالاخیابان و بست پایین‌خیابان را بررسی خواهیم کرد.

بست‌نشینی صفوی‌ها

اینکه از چه زمانی بست‌نشینی در اطراف حرم مطهر آغاز شده است، دقیقا مشخص نیست، اما سابقه آشکارتر و مشخص‌تر بست‌نشینی به عهد صفویه بازمی‌گردد که شهر مشهد بیشتر مورد توجه قرار داشت و در اثر اقدامات عمرانی، به‌ویژه احداث خیابان‌هایی در غرب و شرق صحن عتیق و جاری‌شدن نهر چشمه‌گیلاس از وسط این خیابان، شاید دو محوطه متصل به صحن در دو سوی شرق و غرب این مکان مقدس به وجود آمد که از مکان‌های دیگر برای بست‌نشینی مناسب‌تر بود. از این دوران به بعد این دو محوطه مهم‌ترین مکان‌های بست‌نشینی شدند.

در عهد قاجاریه که اماکن متبرکه در مرکز شهر قرار داشت، هماهنگ با بافت قدیم، مدخل‌های ورودی حریم رضوی، به‌ویژه دو محوطه موجود در غرب و شرق صحن عتیق، اهمیتش را به‌عنوان مکان‌های مهم بست‌نشینی حفظ کرد، اما مناطق دیگر در محدوده حرم نیز اعم از صحن و رواق‌ها و حتی تعدادی از منازل و دکان‌های محلات مرکزی مشهد قدیم که متصل به ابنیه متبرکه بودند، همچنان به‌عنوان محدوده مقدس و امن مورد احترام و محل بست‌نشینی باقی ماند.

پیدایش بست بالاخیابان و پایین‌خیابان

قداست بست‌ها باعث شده بود تا مردم و حکام وقت احترامی خاص برای این مکان‌ها قائل باشند. به‌طوری‌که ورود مأموران دولتی با لباس رسمی و سلاح و نیز ورود غیرمسلمانان به این مناطق ممنوع بود و مرز بست در آن قسمت از خیابان که متصل به محدوده حرم می‌شد، معمولا با یک رشته زنجیر آویخته در درگاه‌ها یا نصب و استقرار حائلی از چوب، فلز مشخص و مجزا می‌شد.

پیدایش فضایی شبیه محوطه‌ای که هم‌اکنون در دو سمت شرق و غرب صحن انقلاب وجود دارد، همراه با مرمت و بازسازی محوطه بست‌های بالا و پایین خیابان در اواخر عهد قاجاریه صورت گرفت و ابتدا در سمت شرق صحن عتیق و در حدفاصل ایوان شرقی (نقاره‌خانه) و پایین‌خیابان دیواری آجری با چند دهنه ورودی ساخته شد و بدین‌ترتیب حریم حرم مطهر از بدنه شهر مجزا شد و یک رشته زنجیر نیز به علامت بست به دروازه بزرگ وسط آویخته شد. مکان جدید به بست سفلا یا بست پایین‌خیابان معروف شد که بعد‌ها به اختصار بست پایین نامیده شد. با اقتباس از بست پایین‌خیابان، در ضلع غربی صحن عتیق نیز دیواری آجری با چند دهنه و تقریبا با همان ارتفاع و مشخصات ظاهری ساخته و بست بالاخیابان یا بست علیا نامیده شد.

بست سفلا (پایین‌خیابان)

بست سفلا که اکنون بست شیخ حر عاملی نام‌گذاری شده، به قولی نخستین بست ساخته شده در اماکن متبرکه است. این بست شامل محوطه‌ای بود که از محل تقاطع فلکه تا ایوان و سردر شرقی صحن عتیق (انقلاب) ادامه داشت کف صحن که از زیر آن نهر خیابان عبور می‌کرد، آسفالت شده و در وسط با گل‌کاری زینت یافته بود و سمت جنوب و بخشی از ضلع شمالی بست مغازه‌هایی وجود داشت. در بخشی دیگر از ضلع شمالی، ساختمان مدرسه دینی قدیم خیرات‌خان قرار گرفته بود.

بنای سردر و ایوان‌های ورودی بست در بازسازی‌های سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ برچیده شد و به‌صورت جدید و نظیر بنای ورودی بست علیا ساخته شد که ۵ دهنه به طول ۳۰متر و قطر ۱۲۵سانتی‌متر و ۷۰/۸متر ارتفاع داشت. کف و ازاره بنا کاشی‌کاری و با کتیبه‌هایی مرقوم به آیات قرآنی مزین شد. بست شیخ حر عاملی واقع در شرق صحن عتیق، از غرب به صحن انقلاب و از شرق از طریق ورودی‌های بزرگی که با فاصله در مقابل بست قرار دارد، به خیابان نواب‌صفوی (پایین‌خیابان سابق) مرتبط است و ۱۱۵متر طول و ۲۹متر عرض دارد.

بست علیا (بالاخیابان)

بست بالاخیابان شامل سردر بزرگ چنددهنه، اندکی پس از بست پایین‌خیابان ساخته و در عهد قاجاریه و دوران نیابت تولیت ظهیرالاسلام تجدیدبنا شد و با کاشی‌های مرغوب زینت یافت.

این بست که به بست شیخ طوسی نام‌گذاری شده است، در سال۱۳۲۹، در عهد نیابت تولیت بدر، هم‌زمان با تعمیر و مرمت بست پایین و پوشیده‌شدن روی نهر وسط خیابان در محدوده بست، دیوار‌ها، سردر و کف بازسازی شد. در سال۱۳۴۱ و در دوران نیابت تولیت سیدجلال‌الدین تهرانی، طرح جدیدی به اجرا درآمد و بنای بست از بنیان برچیده و در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴، در دوران نیابت تولیت سپهبد عزیزی، بنای سردر بست با همان ساختار قبلی و به سبک جدید بازسازی و تزییناتی در آن انجام شد.

طول بست بالا ۸۶متر و عرض آن ۳۰متر بود و کف آن آسفالت شد. در وسط بست و روی قسمت پوشیده نهر، باغچه‌ای طراحی و گل‌کاری شد و در سمت شمال و جنوب بست مغازه‌ها، دکان‌ها و بازارچه‌ای بود که ملک آن متعلق به آستان قدس بود و در محل آشپزخانه سابق خدام و مهمان‌خانه زواری آستانه قرار داشت و قسمت فوقانی مغازه‌ها در ضلع شمالی بست مهمان‌خانه‌ای ساخته شده بود که جزو مستغلات آستانه و در اجاره بود.

قسمت‌های مختلف بست علیا در دوران‌های مختلف مرمت و بازسازی شده است، ازجمله در تعریض میدان فلکه، سردر‌ها و دیوار بست در آخرین سال‌های قبل از پیروزی انقلاب برچیده شد و در بازسازی‌های پس از پیروزی انقلاب، پایه‌هایی ساخته و در‌های بزرگ بر آن‌ها نصب و بست بالا که از سطح صحن کهنه بالاتر بود، با آن هم‌سطح شد.

بست شیخ بهایی

این بست از بنا‌های جدید آستان قدس رضوی است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در جنوب‌غربی اماکن متبرکه و جنوب رواق دارالولایه و بین صحن قدس و جمهوری ساخته شده است. این بست از شمال از طریق در وسط ایوان بزرگ و ۲ درگاه داخل ایوان‌های کوچک‌تر طرفینی با راهرو به رواق دارالولایه و مدرسه دودر پریزاد و با یک ممر به مسجد گوهرشاد و نیز آسایشگاه خدام و بخش روشنایی حرم مطهر راه دارد.

این بست از جنوب متصل به صحن جدید و در دست ساختمان جامع رضوی خواهد بود و از ضلع شرقی با یک سردر به ایوان غربی مسجد گوهرشاد مرتبط است و با یک راهرو به شبستان‌ها و صحن مسجد گوهرشاد و با یک در بزرگ از طریق ایوان غربی به صحن قدس متصل می‌شود و در ضلع غربی با یک هشتی به رواق دارالرحمه و با یک راهرو دیگر به صحن جمهوری راه دارد و ساختمان جدید کتابخانه مسجد گوهرشاد نیز در بخش میانی ضلع غربی بست واقع شده و در قسمت انتهایی ضلع غربی ساختمان، اداره فرش آستان قدس قرار گرفته است.

بست شیخ طبرسی

بست شیخ طبرسی نیز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ساخته شده است و محدوده آن در تعریض فلکه و تخریب سال‌های پیش از پیروزی انقلاب تا حدی مشخص بود.

این محوطه از جنوب و از طریق در داخل ایوان به صحن انقلاب متصل است و از شمال با فاصله و از طریق ورودی‌های بزرگ جدیدالاحداث به خیابان طبرسی راه دارد.

هرچند بست‌نشینی امروزه منسوخ شده است و حتی در جوار حرم حضرت رضا (ع) نیز معمول نیست، واژه «بست» و اصطلاح «بست‌نشینی» در ادبیات تاریخی مشهد همچنان به یادگار باقی خواهد ماند.

منبع: شهرآرا


انتهای پیام//م. م