گرد و غبار به خشکسالی ها دامن زده است/منشا بروز ریزگردها کجاست؟
کاهش بارندگی ها و بروز خشکسالی در خراسان رضوی به مخاطره زیست محیطی دیگری تحت عنوان گرد و غبار در منطقه دامن زده است.
به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد،کمبود بارندگی افزون بر باقی گذاشتن اثرات نامطلوب در کشاورزی و تامین آب شرب شهری و روستایی، زمین خشک را در برابر باد آسیب پذیر کرده و گرد و غبار را در هوا گسترش می‌دهد که خود مخاطراتی برای محیط زیست و سلامت مردم به همراه دارد.
خراسان رضوی در منطقه گرم و خشک کشور قرار گرفته است و بیابان‌ها و دشت‌های کویری نیز این استان را احاطه کرده اند لذا کاهش بارندگی و خشک شدن دریاچه‌های فصلی باعث می‌شود که با وزش هر بادی گرد و غبار از روی زمین برخاسته و در هوا معلق بماند.
افزون بر این مناطق جنوب و جنوب شرقی خراسان رضوی نیز جزء مناطق بادخیز استان به شمار می‌رود که باد در بیشتر روز‌های سال در آن جریان دارد و زمانی که بر روی خاک خشک می‌وزد، پدیده گرد و غبار را در منطقه تشدید می‌کند.
همه این موارد در سال ۱۴۰۰ که بهار بی باران و گرمای زودرس را برای خراسان رضوی به همراه داشت این استان را با معضل دیگری به نام گرد و غبار مواجه می‌کند که اتخاذ تدابیر ویژه برای مقابله با آن ضروری است.
کمبود باران و دشت‌های خشک خراسان
به گفته شهرام عیدی زاده سرپرست دفتر کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن و کشاورزی خراسان رضوی، ۳۴ دشت از ۳۷ دشت این استان در حالت بحرانی و ممنوعه برداشت از آب‌های زیرزمینی قرار دارند و میزان کاهش بارندگی در بهار امسال استان ۵۷ درصد نسبت به بهار سال گذشته بوده است.
او افزود: خراسان رضوی با متوسط کسری مخازن به میزان هزار و ۲۸ میلیون متر مکعب در بلندمدت، بیشترین کسری مخازن را در بین استان‌های کشور دارد.
سرپرست دفتر کشاورزی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن و کشاورزی خراسان رضوی ادامه داد: الگوی مصرف آب خراسان رضوی نشان می‌دهد ۸۴.۴ درصد آب در بخش کشاورزی، ۱۰.۳ درصد در بخش شرب و بهداشت، ۱.۴ درصد در بخش صنعت و ۳.۸ در بخش خدمات مصرف می‌شود که از نوع آب مصرف شده در این بخشها، ۶۳ درصد مربوط به چاه ها، ۱۹ درصد مربوط به آب‌های قنات‌ها و ۱۸ درصد مربوط به چشمه هاست.
منشا بروز گرد و غبار کجاست؟
گرد و غبار در خراسان رضوی هم منشا داخلی و هم منشا خارجی دارد و باید شیوه‌های مقابله با آن متناسب با شرایط زیست محیطی منطقه و اتخاذ تدابیر ویژه در عرصه بین المللی باشد.
به گفته جعفر رکنی رئیس اداره مخاطرات زمین شناختی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی خراسان رضوی درباره گرد و غبار، گفت: بروز این پدیده در استان هم منشا داخلی و هم منشا خارجی دارد، اما خشکسالی و کاهش بارندگی به شدت بروز این پدیده را در استان تشدید می‌کند.
او افزود: از سوی دیگر بیابان‌ها در خراسان رضوی فاقد علوفه هستند، دریاچه‌های فصلی خشک شده اند و جریانات هوایی نیز مزید بر علت شده و بروز پدیده گرد و غبار در این استان را تشدید می‌کنند.
رئیس اداره مخاطرات زمین شناختی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی خراسان رضوی ادامه داد: منشا خارجی بروز پدیده گرد و غبار در خراسان رضوی، صحرای "قره قوم" ترکمنستان است و منشا داخلی آن از کانون‌های گرد و غبار موجود در استان است.
بیشتربخوانید
رکنی بیان کرد: شهرستان سرخس یکی از شهرستان‌های بحرانی در حوزه بروز پدیده گرد و غبار است که گرد و غبارش هم منشا داخلی و هم منشا خارجی دارد یعنی اگر جهت وزش باد از شرق به غرب باشد، منشا بروز گرد و غبارش ترکمنستان است، اما اگر جهت باد از غرب به شرق باشد منشا بروز این پدیده از بیابان‌های داخل استان است.
او تصریح کرد: از سوی دیگر عملیات شخم زنی کشاورزان بر روی زمینی که باران بر روی آن نباریده، خود به عامل مهمی در بروز پدیده گرد و غبار در سرخس تبدیل شده است
رئیس اداره مخاطرات زمین شناختی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی خراسان رضوی تاکید کرد: کار اصلی سازمان زمین شناسی و اکتشافات معدنی در حوزه گرد و غبار این است که کانون‌های احتمالی گرد و غبار را شناسایی و از آن‌ها نمونه برداری کند و بعد این نمونه‌ها را با نمونه‌های جوی گرد و غبار مقایسه نماید تا مشخص شود که منشا بروز گرد و غبار در هر شهرستانی در چه نقطه‌ای است.
رکنی اظهار کرد: گروهی در سازمان زمین شناسی تهران کانون‌های احتمالی گرد و غبار در خراسان رضوی را شناسایی کرده اند و اداره کل زمین شناسی در مشهد سیاست‌های سازمان در این خصوص را به اجرا درمی آورد به این معنا که از کانونها، نمونه برداری کرده و ایستگاه‌های نمونه برداری جوی را در شهرستان‌ها مستقر می‌کند و به صورت ماهانه گرد و غباری که در ایستگاه‌ها جمع آوری شده را آنالیز می‌کند تا جنس و منشا گرد و غبار‌ها در هر شهرستان مشخص شود.
او افزود: پس از این که جنس و منشا گرد و غبار‌ها در هر شهرستانی مشخص شد مطالب در قالب نقشه، تجمیع و به اداره کل حفاظت محیط زیست و اداره کل منابع طبیعی ارایه می‌شود تا این مناطق مالچ پاشی و یا درختکاری شود.
رئیس اداره مخاطرات زمین شناختی اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی خراسان رضوی با بیان اینکه کانون‌های گرد و غبار در شهرستان‌های مختلف، متفاوت است ادامه داد: به طور مثال در برخی نقاط مانند مسیر بردسکن تا بجستان زمین‌هایی تحت عنوان "پلایا" یا در اصطلاح محلی "دق" وجود دارد که نمکزاری در نتیجه خشک شدن آب جمع شده روی زمین است و به کانون گرد و غبار تبدیل می‌شود.
رکنی بیان کرد: اخیرا ایستگاه‌های جوی در شهرستان‌ها مستقر شده اند و حداقل یک سال طول می‌کشد تا نمونه برداری‌ها از گرد و غبار در شهرستان‌ها انجام و به تهران ارسال شود، اما در این نمونه برداری‌ها سهم منشا گرد و غبار هر شهرستان از نقاط مختلف مشخص می‌شود
او تصریح کرد: اداره کل زمین شناسی خراسان رضوی در حال انجام طرحی پژوهشی در خصوص جایگزین کردن ماده معدنی به جای مالچ پاشی یا درختکاری برای به کاهش رساندن تبعات ناشی از پدیده گرد و غبار است به نحوی که به جای پاشیدن مالچ که ماده نفتی و مخرب محیط زیست است و به جای درخت کاری که هزینه بر است، ماده معدنی مانند "پتاس" مورد استفاده قرار گیرد تا تبعات زیست محیطی نیز نداشته باشد.
۶ کانون شدید گرد و غبار
تورج همتی مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی کانون‌های گرد و غبار با شدت زیاد و خیلی زیاد در استان را شامل ۶ منطقه در غرب شهرستان سبزوار، شمال شهرستان گناباد، شمال شرق شهرستان بجستان، جنوب شهرستان‌های رشتخوار و خواف و شرق شهرستان تایباد برشمرد.
او افزود: عمده کانون‌های گرد و غبار با شدت کم و متوسط استان در شهرستان‌های سرخس، نیشابور، سبزوار، داورزن، بردسکن، خلیل آباد، کاشمر، مه ولات، تربت حیدریه، رشتخوار، بجستان، گناباد، خواف، تایباد و تربت جام پراکنده هستند.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی ادامه داد: در این بین شهرستان‌های تربت جام، تربت حیدریه، کاشمر، خلیل آباد و بردسکن تنها دارای کانون‌های داخلی فرسایش بادی، توفان ماسه و گرد و غبار با شدت کم هستند.
همتی بیان کرد: فرسایش پذیری ناشی از فقدان رطوبت خاک از جنوب غرب خراسان رضوی آغاز می‌شود و شهرستان‌های نیمه جنوبی استان را دربر می‌گیرد، ۵.۱۲ درصد از مناطق مستعد غبارزایی در استان در بخش غربی شهرستان سبزوار، قسمت‌های مرکزی شهرستان نیشابور، شمال شهرستان گناباد، جنوب شهرستان خواف و رشتخوار، شمال و جنوب غرب سرخس و پهنه‌هایی در شهرستان‌های تایباد و تربت جام را شامل می‌شود.
او تصریح کرد: شاخص فرسایش پذیری پوشش گیاهی در خراسان رضوی تحت تاثیر کشت و کار در اراضی کشاورزی، باغ‌ها و پوشش‌های طبیعی است و به طور نسبی فرسایش پذیری پوشش گیاهی در کلاس شدیدتر در شهرستان‌های غربی و جنوبی استان به مساحت پنج میلیون و ۲۹۸ هزار هکتار معادل ۸۶.۴۷ درصد از کل مساحت استان است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی تاکید کرد: اراضی دارای فرسایش پذیری با کلاس متوسط و زیاد به طور عمده در شهرستان‌های سبزوار، گناباد، خواف، بردسکن، سرخس، داورزن، مه ولات و رشتخوار و به صورت پراکنده با مساحت کم و محدود در شهرستان‌های تایباد، تربت جام، مشهد، نیشابور، فیروزه، خوشاب، جوین و جغتای قرار دارد.
همتی اظهار کرد: محدوده غبارخیزی کلاس‌های مختلف گرد و غبار خارجی در خراسان رضوی به مساحت سه میلیون و ۳۲۸ هزار و ۷۵ هکتار به میزان ۲۳۵ هزار و ۳۵۹ تن در سال و مقدار غبارخیزی کانون‌های داخلی فرسایش بادی، توفان ماسه و گرد و غبار در استان به مساحت ۲ میلیون و ۵۴۰ هزار و ۷۸۸ هکتار و به میزان ۲۱۹ هزار و ۳۳۸ تن در سال است.
او افزود: به استناد ماده سه آیین نامه اجرایی مقابله با پدیده گرد و غبار، سازمان حفاظت محیط زیست مکلف است با همکاری سازمان جنگل‌ها و مراتع و آبخیزداری کشور و سازمان هواشناسی خاستگاه داخلی و خارجی تولید گرد و غبار را شناسایی و اقدامات اجرایی و اطلاعات لازم را به دستگاه‌های ذیربط اعلام کند که براین اساس مطالعات منشاءیابی داخلی گرد و غبار در خراسان رضوی انجام گرفته است.
مدیرکل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی ادامه داد: به منظور تهیه نقشه واحد کاری از نقشه واحد‌های زمین شناسی سطحی کشور، ۲۱۸ واحد کاری به مساحت پنج میلیون و ۹۲۸ هزار و ۲۹۲ هکتار به منظور بازدید میدانی در خراسان رضوی انجام گرفته است.
همتی بیان کرد: از سال ۱۳۹۶ تا پایان سال گذشته برای مقابله با پدیده گرد و غبار اقداماتی توسط اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی شامل کاشت گیاهان سازگار با کم آبی در کانون‌های بحرانی گرد و غبار در سطح ۴۸۰ هکتار، اجرای برنامه مدیریت زیست بومی بزنگان، برآورد نیاز آبی تجن و نقشه برداری بزنگان، حفاظت و واکاوی و آبیاری از عرصه ۴۸۰ هکتاری، راهبری و خرید تجهیزات ایستگاه‌های پایش، آبیاری و مراقبت سنواتی، حفاظت و قرق و خرید پروانه چرا در مجموع با اعتبار ۳۸ میلیارد و ۷۲۰ میلیون ریال انجام گرفته است.
خسارت سالانه ۱۳۰ میلیارد تومانی کانون‌های فرسایش بادی
محسن فنودی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی به عنوان یکی دیگر از دستگاه‌های اجرایی متولی مقابله با پدیده گرد و غبار در استان، مجموع خسارات وارده ناشی از کانون‌های بحرانی فرسایش بادی به منابع اقتصادی، زیستی و زیرساخت‌های استان را سالانه بیش از ۱۳۰ میلیارد تومان برآورد کرد.
او افزود: کانون‌های بحرانی به آن بخش از مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی اطلاق می‌شود که به منابع زیستی و اقتصادی منطقه خسارت وارد می‌کند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی ادامه داد: از مجموع ۱۱.۷ میلیون هکتار گستره استان، بیش از ۸.۱ میلیون هکتار، معادل حدود ۷۰ درصد آن را عرصه‌های منابع طبیعی دربر می‌گیرد که اراضی بیابانی استان بیش از ۵.۵ میلیون هکتار، معادل ۵۰ درصد آن و ۱۸.۴ درصد از بیابان‌های کشور است و خراسان رضوی با ۵۷۴ هزار هکتار، بیشترین سطح جنگل‌های بیابانی کشور را دارد.
فنودی بیان کرد: مناطق تحت تاثیر فرسایش بادی بیشتر در جنوب خراسان رضوی واقع شده اند که ۲.۴۷ میلیون هکتارند و شامل ۹ منطقه اصلی در ۲۴ شهرستان می‌شوند و کانون‌های بحرانی فرسایش بادی استان هم ۱.۲۶ میلیون هکتار در قالب ۳۰ کانون در ۲۲ شهرستان هستند.
او تصریح کرد: عمده‌ترین مشکلات متاثر از بهره برداری‌های بی رویه از منابع طبیعی و ناپایداری‌های جوی را می‌توان وقوع سیلاب‌های مخرب همراه با فرسایش آبی در اراضی بالادست، کاهش بارندگی و تشدید خشکسالی‌ها و بروز پدیده فرسایش بادی در اراضی پایین دست و مناطق بیابانی برشمرد که مراکز اقتصادی، نظامی، مسکونی و تاسیسات ترابری را مورد تهدید قرار داده و خسارت جبران ناپذیری را به این مراکز و در یک کلام اکوسیستم‌های حیاتی وارد می‌کند.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی تاکید کرد: متوسط بارش سالانه خراسان رضوی حدود ۲۰۷ میلیمتر محاسبه شده است و این در حالی است که میانگین بارندگی کشور ۲۴۳ میلیمتر و متوسط بارش جهان ۷۸۰ میلیمتر برآورد شده است یعنی بارندگی‌های خراسان رضوی حدود یک چهارم متوسط بارش جهانی بوده و این استان جزء مناطق کم باران جهان محسوب می‌شود.
فنودی اظهار کرد: توزیع بارندگی‌ها در خراسان رضوی یکنواخت نیست و به طور کلی مقدار آن از شمال به جنوب استان کاهش می‌یابد، کمترین بارش متوسط سالانه خراسان رضوی در خواف به مقدار ۱۲.۰۴ میلیمتر بوده و بیشترین مقدار بارش در قوچان به میزان ۳۰۸ میلیمتر محاسبه شده است.
او افزود: مجموع اعتبارات مصوب این استان در سال ۹۸ از محل صندوق توسعه ملی مقابله با گرد و غبار حدود ۱۳ میلیارد تومان بود که کل مبلغ تخصیص یافته در این سال به ۲۷ میلیارد تومان رسید و ۱۰۰ درصد پروژه‌ها اجرا شد، اما اعتبارات مصوب ملی بیابانزدایی از محل درآمد‌های عمومی اداره کل منابع طبیعی خراسان رضوی در سال گذشته سه میلیارد و ۸۰۰ میلیون تومان بود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی پروژه‌های اجرا شده مربوط به مقابله با گرد و غبار در خراسان رضوی را سه هزار و ۸۰۰ هکتار نهالکاری توام با آبیاری و مراقبت، پنج هزار و ۲۰۰ هکتار کنترل رواناب، سه هزار و ۸۷۵ هکتار قرق، چهار هزار هکتار مدیریت چرای دام، سه هزار هکتار مدیریت جنگل‌های دست‌کاشت، ۵۰ کیلومتر ساخت تله رسوب‌گیر و ۲۰ کیلومتر ایجاد بادشکن غیرزنده ذکر کرد.
فنودی بیان کرد: برنامه امسال اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان رضوی شامل ۱۱ پروژه برای مقابله با بیابان زایی و تثبیت شن‌های روان با اعتبار حدود ۶۰ میلیارد تومان در عرصه حدود ۳۴۱ هزار و ۲۰۰ هکتار است.
او تخصیص اعتبار لازم برای مطالعات در صحرای «قره قوم» ترکمنستان و دریاچه «آرال» ازبکستان از محل اعتبارات ملی یا بین المللی را خواستار شد و بر لزوم آغاز هر چه سریعتر مطالعات و عملیات اجرایی بیابانزدایی در کانون‌های مربوطه تاکید کرد.
بیشتربخوانید
پیشنهاد‌هایی برای مقابله موثر با پدیده گرد و غبار
برای مقابله با پدیده گرد و غبار در خراسان رضوی پیشنهاداتی در سطح استانی و ملی مطرح است که در صورت تحقق حداقل ۵۰ درصد از آن‌ها می‌توان تاثیرات سوء ناشی از این پدیده را به حداقل رساند.
محمدرضا اورانی رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی در این باره معتقد است که باید سند مدیریت گرد و غبار با محوریت دانشگاه فردوسی مشهد در این استان تهیه شود تا از این طریق همگرایی بین دستگاه‌های متولی در امر گرد و خاک به وجود آید.
او با اشاره به منشا گرد و غبار در شهرستان مشهد افزود: در شرق این شهر معادن شن و ماسه و در شمال و جنوب شرقی آن معادن آهک و سنگ و گچ قرار گرفته است و زمانی که وزش باد اتفاق می‌افتد، ذرات معلق از ذخایر برداشت شده از این معادن در هوا جریان پیدا می‌کند که باید در این زمینه تدبیر کرد.
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی توسعه باغات را سیاست سازمان جهاد کشاورزی برای مقابله با پدیده گرد و غبار در بخش‌های رضویه و تبادکان و احمدآباد در اطراف مشهد دانست و ادامه داد: باغات پسته در این مناطق آرام آرام توسعه پیدا می‌کند و پدیده غالب در برابر گرد و غبار خواهد بود.
اورانی بهره گیری از سرمایه مردمی در مقابله با پدیده گرد و غبار را بسیار موثرتر از جذب اعتبارات دولتی برای این منظور دانست و بیان کرد: انجام کشاورزی حفاظتی در برخی شهرستان‌ها مولفه‌ای موثر در برابر پدیده گرد و غبار است، اما برای کانون‌های گرد و غبار باید موارد دیگری را هم مدنظر قرار داد.
از جمله پیشنهاداتی که برای مقابله با پدیده گرد و غبار در خراسان رضوی از سوی کارشناسان و دستگاه‌های متولی مطرح است و باید به آن توجه ویژه شود می‌توان به مشخص شدن برنامه کشت حفاظتی برای اراضی زیر کشت استان توسط جهاد کشاورزی، تامین ایستگاه سنجش گرد و غبار در شهر‌های دارای اولویت از جمله سرخس، گناباد، تربت جام، سبزوار و بردسکن، تعیین تکلیف نحوه کشت و مدیریت اراضی غبارخیز در شهرستان سرخس با محوریت فرمانداری سرخس و با همکاری جهاد کشاورزی و آستان قدس رضوی، تقویت دیپلماسی خارجی از طریق نمایندگی وزارت امور خارجه برای شناسایی کانون‌های گرد و غبار خارجی با همکاری پژوهشگاه اقلیم شناسی و دانشگاه فردوسی مشهد، تقویت منابع مالی مورد نیاز برای انجام عملیات در کانون‌های گرد و غبار استان، پیگیری وصول ۱۵ درصد درآمد ناشی از اکتشافات معدنی و ۱۲ درصد از کل حقوق دولتی معادن برای احیای عرصه‌های تخریب شده توسط معادن، پیگیری وصول یک درصد اعتبارات حاصل از درآمد‌های فروش معادن برای اجرای پروژه‌های مقابله با گرد و غبار و بیابان زدایی و تعیین حقابه‌های زیست محیطی اشاره کرد.
منبع:ایرنا
انتهای پیام//ز.ق
