باشگاه خبرنگاران جوان اردبیل - صحبت از فرش و قالی و گلیم است. همان‌هایی که زینت خانه  ما هستند و نقش مهمی در چینش خانه و زیبایی بخشیدن به فضا دارند.

تاریخچه فرش در ایران و منطقه آذربایجان

بیش از ۲۰۰۰ سال پیش و در مناطق سردسیر ایران پهناور، اجداد ما به این باور رسیدند که می‌توان با استفاده از پوست جاندارانی مثل گوسفند و شتر و بز، پوششی ضخیم برای مقابله با سرما به وجود آورد و از آن در خانه‌های گِلی و سنگی بهره برد.

فرش‌ها از همان زمان‌ها نیز خاصیتی بیماری زدا داشته‌اند و به عنوان یک ابزار مهم در امور طبی شناخته می‌شدند.

همین دلایل باعث شد تا مناطق غربی کشور به خصوص مناطق کوهستانی آذربایجان، در طول تاریخ مهارت بسیاری در تولید و بافندگی انواع فرش‌های دست بافت داشته باشند.

فرش و گلیم و قالی را می‌توان از صنایع بسیار کهن و از هنر‌های اصیل مردم اردبیل به شمار آورد.

از ایام دور به خاطر داریم که پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌هایمان، صفحه چوبی کوچکی به نام «دار» را جلوی خود قرار می‌دادند و با آویزان کردن گلوله‌های رنگی کاموایی که به شکل توپ کروی از بالای دار آویزان گشته و به وسیله ابزار کوچکی به نام «دَفه»، نخ‌های گلوله‌های رنگی را با ظرافت خاصی روی تخته چوبی مسطح نخی درج می‌کردند.

این کار زمان‌بر با استفاده از طرحی اولیه از فرش که روی تکه کاغذی کنار تخته قرار داده شده و بافنده از روی آن طرح را اجرا می‌کند، به عمل می‌انجامید.

اهمیت فرش دستباف اردبیل از لحاظ اقتصادی

از همان زمان‌های قدیم، صنعت فرش و گلیم دستی در بین مردم اردبیل مخصوصا بین روستاییان و عشایر رونق داشته و صنعت‌گران ماه‌ها تلاش می‌کردند تا طرح و نقشی زیبا از تصویر حیوانات یا اشیای پیرامون خود را با ظرافت به دیده تصویر درآورند.

ماحصل ماه‌ها تلاش بی‌وقفه، یک گلیم یا یک فرش با بیش از ۱۲ رنگ به وجود می‌آورد که هر شخصی را مبهوت خود می‌سازد. این آثار ارزشمند که نتیجه ماه‌ها استمرار و غرق شدن در طبیعت کوه‌ها، رود‌ها و جنگل‌ها بود، توسط مردان روستایی و عشایری به شهر‌ها می رفت و با قیمتی منصفانه به فروش می‌رسید.

سالیان سال است که این رویه ادامه دارد و در مقطع فعلی نیز بسیاری از روستاییان و عشایر با فروش فرش‌های دست بافت خود، مایحتاج زندگی را تهیه می‌کنند یا از آن برای خرید رنگ‌های طبیعی و یا پرورش و فربه ساختن حیوانات اهلی خود در جهت بهره بردن از شیر و پشم آن‌ها استفاده می‌کنند.

همین موضوع سبب شده تا بازاری مختص به فرش‌های دستباف با نقوشی کهن و تاریخی در اردبیل ایجاد شود.

گذری بر بازار تاریخی فرش اردبیل

بازاری فرش اردبیل در حال حاضر به بازار صفا یا بازار گلشن نیز معروف است.

ورودی بازار گلشن یک طاق بیضی شکل با دهانه‌ای کشیده دارد که با پله‌هایی به ارتفاع کم رو به بالا می‌رود و مردم را به داخل هدایت می‌کند.

معماری قدیمی و دست نخورده بازار، نشان از اصالت و حفظ فرهنگ‌های تاریخی و محیطی اردبیل دارد. آجر‌های ترمیم یافته که با نگاه کردن به آنها، به یاد بقعه معروف شیخ صفی الدین می‌افتیم.

هماهنگی معماری‌ها و استفاده از بنا‌های یک دست و مصالح یکسان، باعث گستردگی و انعطاف بافت شهری اردبیل شده است. همانگونه که این نوع بافت شهری را می‌توان در سایر بنا‌های تاریخی نظیر جمعه مسجد، حمام‌ها یا پل چای بالیقلو نیز مشاهده کرد.

وارد بازار قدیمی و مسقف گلشن اردبیل شدم. حجره‌های کوچک و قدیمی و به هم پیوسته در امتداد بازار، که در سقف اکثر آنها، روزنه پنجره مانندی از جنس شیشه وجود دارد که نور را از سقف گنبدی شکل دکان‌ها به داخل مغازه هدایت می‌کند و مغازه‌داران را از روشن کردن چراغ در روز‌های روشن بی‌نیاز می‌سازد.

طراحی جالب و شگفت‌انگیز این دکان‌های تاریخی، آن هم در فضایی بسته و بدون روشنایی، نبوغ گذشتگان را در تلفیق معماری و هنر به رخ می‌کشاند. پس از عبور از پستویی شیب‌دار، به بازار تاریخی فرش اردبیل می‌رسم. 

یوسف مجنون، کارمند بازنشسته جهاد سازندگی و تحصیل کرده رشته اقتصاد و منابع طبیعی، از مغازه‌داران تحصیل کرده‌ای است که سالیان سال در بازار فرش گلشن اردبیل بوده و علاوه بر فروش فرش‌های کهن و دستباف، به بافندگی فرش نیز پرداخته.

فرش دستبافت ریشه در تاریخ و فرهنگ ما دارد

یوسف مجنون گفت: تولید فرش دستباف علاوه بر اشتغال‌زایی و تولید منابع تجاری و صادراتی که دومین کالای صادراتی مهم بعد از نفت محسوب می‌شود، نقش بسیار مهمی در حفظ و انتقال فرهنگ ما دارد.

به گفته او فرش‌ها از زمان‌های دور به عنوان تابلویی دائمی به شمار می‌رفتند که در بردارنده تصاویر بسیاری از پادشاهان یا اتفاقات مهم تاریخ بوده‌اند.

همین ویژگی فرش دستباف، به نوعی نشان دهنده انتقال سینه به سینه اسرار از نسلی به نسل دیگر است.

باید صنایع دستی را به عنوان کار هنری ارج نهیم

مجنون می گوید: باید فرش دستباف را نه به عنوان یک کالای تجاری، بلکه به عنوان یک اثر هنری به همه معرفی کنیم.

به گفته او فرش‌های دستباف اگر از روند تجاری خارج شوند و صرفا در زمینه حفظ فرهنگ فعالیت نمایند، می‌توانند ارزشی بیش از ارزش فعلی داشته باشند. نیاز‌های مادی صنعت‌گران و از طرفی نبود حمایت طی سالیان اخیر و واردات بی‌رویه فرش ماشینی، لطمه‌های سنگینی به بازار فرش‌های دستباف وارد کرده.

نقش و نگار روی فرش‌ها با ما سخن می‌گویند

مجنون گفت: نقل است از کتاب نویسندگان بزرگ که پیرمرد نقال با عصایی در دست و با اشاره کردن به فرش‌هایی منقش به تاریخ شاهنامه فردوسی، حکایت‌های داستان‌های پر رمز و راز شاهنامه را با پیچ و تاب خاصی برای حضار تعریف می‌کند.

قهرمانان شاهنامه، نه روی کاغذ و نه روی دیوار بلکه روی فرش‌ها و قالی‌ها دیده می‌شوند و این چنین پیرمرد نقال با هنر نقالی، روایت‌های رستم و سهراب را برای مخاطبان تعریف می‌کند.

کافیست کمی بیندیشیم تا پی ببریم تا چه اندازه یک قالی یا فرشِ بی جان می‌تواند سخن‌هایی برای گفتن داشته باشد.

سخنانی که فکر کردن در مورد آن‌ها ما را به صد‌ها سال قبل می‌برد. گویی فردوسی اینجا نشسته و با زبان خود، حکایاتی از شاهنامه را می خواند. هنرمندان صنایع دستی با ابتکاری بی بدیل، روند ماجرا‌های شاهنامه را به ترتیب روی فرش حک کرده‌اند و اینگونه فرشِ بی‌جان را عمری چندصد ساله بخشیده‌اند.

واردات فرش‌های ماشینی آسیب بسیاری بر صنعت فرش دستباف زده است

یکی دیگر از فرش فروشان که مغازه‌ای در بازار فرش اردبیل داشت، گفت: بازار تاریخی فرش اردبیل از سالیان دور به عنوان مرکزی برای فروش فرش‌های دستباف اردبیل شناخته می‌شده و دوران اوج رونق این بازار به زمان صفوی باز می‌گردد چرا که اردبیل خاستگاه سلاطین صفوی بوده و از این رو دارای جایگاه ویژه و رونق بسیار خوبی بوده.

فرشباف اردبیلی می گوید: با گذشت زمان و افزایش جمعیت، به مرور تقاضا برای استفاده از فرش‌ها زیاد شد و صنعت‌گران در تامین نیاز مردم با مشکل مواجه شدند. اما در کنار آن افزایش واردات فرش‌های ماشینی یکی از دلایل بروز مشکلات در حوزه فرش دستباف بوده است.

به گفته او در سالیان گذشته که فرش اردبیل برای اولین بار به عنوان کالایی صادراتی به کشور‌های اروپایی صادر می‌شد؛ همین اتفاق، آغازگر ورود فرش‌های ماشینی بود. کشور‌های اروپایی، فرش‌های اصیل و دستباف ایرانی را خریداری می‌کردند و با استفاده از دستگاه‌های صنعتی و مدرن، نقش‌های کپی شده از طرح‌های اصیل ایرانی را به وسیله ماشین، روی تخته فرش اجرا می‌کردند.

هم اکنون نیز همچنان این موضوع در کشور‌های مختلف انجام می‌گیرد و فرش‌هایی که طرح و نقشه آن‌ها تماما از فرش‌های ایرانی و مخصوصا طرح‌های منطقه آذربایجان برداشته شده است.

هر منطقه طرح و نقش مختص خود را دارد

او می گوید: جایگاه فرش اردبیل و در کل، منطقه آذربایجان از هر لحاظ ممتاز بوده و صاحب سبک است. به گونه‌ای که اثرات آن نه تنها در خود منطقه، بلکه در سایر مناطق نیز تاثیر گذاشته و اگر با جزئی نگری به نقشه‌های فرش سایر مناطق نگاه کنیم، تاثیرات طرح‌های آذربایجان را در اجرای نقش آن‌ها می‌بینیم.

فعالیت ۴۴ هزار بافنده فرش در اردبیل

به گفته رامین صادقی، رئیس سازمان صمت استان اردبیل در حال حاضر ۴۴ هزار نفر در این استان بافنده فرش هستند و از طریق این هنر ـ صنعت کسب درآمد می‌کنند.

ثبت جهانی ۱۵ طرح فرش دستباف استان اردبیل

او می گوید: ریزماهی، بیجار، کله قوچی و طرح‌های معروف دیگر برند شهر اردبیل محسوب می‌شوند که حتی آوازه جهانی و بین‌المللی پیدا کرده‌اند.

رئیس سازمان صنعت، معدن و تجارت استان اردبیل گفت: در کنار راه‌اندازی بلوک تخصصی صادراتی فرش در گمرک استان، تلاشمان بر این است تا فرش دستباف این استان در داخل نیز مشتریان خود را پیدا کند.

نمونه‌ای از ارزش والای فرش‌ها در زمان‌های گذشته، مربوط به فرش تاریخی اردبیل است که هم اکنون در موزه ویکتوریا لندن نگهداری می‌شود. وجود فرش اردبیل در موزه انگلستان که قدمت آن به دوران صفویه برمی‌گردد، نشان از هویت واقعی اردبیل در صنعت فرش دستباف و اصالت بی بدیل هویت ایرانی در حفظ و انتقال فرهنگ را دارد.

منبع: فارس

انتهای پیام/ح