مردم و حاکمیت چه حقی بر گردن یکدیگر دارند؟

اسلام، یکی از ادیانی است که مردم را یکی از ارکان مهم حکومت برشمرده است و این نشان می‌دهد که حق مردم و حاکمیت در این دین، دو سویه است. یعنی هم مردم بر حاکمیت حق دارند و هم حاکمیت بر مردم حق دارد.

در یکی از آیات کتاب آسمانی قرآن بیان شده است: «لقد ارسلنا رسلنا بالبینات و انزلنا معهم الکتاب و المیزان لیقوم الناس بالقسط...» «ما رسولان خود را با دلایل روشن فرستادیم، و با آن‌ها کتاب (آسمانی) و میزان (شناسایی حق از باطل و قوانین عادلانه) نازل کردیم تا مردم قیام به عدالت کنند.». بنابراین، مردم در مواردی چون؛ انتخاب نظام حکومت اسلامی، انتخاب مسئولان عالی رتبۀ نظام به صورت مستقیم و غیر مستقیم، مشورت دهی به حاکم اسلامی، مشارکت در قانون‌گذاری از طریق نمایندگان خود، در مجلس شورای اسلامی و نظارت بر اعمال و رفتار و گفتار زمام‌داران نقش مهمی ایفا می‌کنند. از اینرو، هم مردم و هم حاکمیت باید به حقی که بر گردن یکدیگر دارند توجه ویژه‌ای داشته باشند. 

حجت الاسلام والمسلمین سید محمدباقر علم الهدی، کارشناس مذهبی و مدرس حوزه علمیه، درمورد مطالبه گری از نظر آموزه‌های اخلاقی و دینی بیان کرد: رساله حقوق با این عبارت آغاز می‌شود: «بدان که خداوند عز وجل را بر تو حق هاست که ترا فرا گرفته است. در هر جنبشی و آرامشی، یا حالتی یا در هر جایی که در آن فرود آیی، یا در هر عضوی که آن را بگردانی، یا در هر ابزاری که در آن تصرف کنی. پس، بزرگ‌ترین حق‌های خداوند تبارک و تعالی بر تو آن است که برای خود واجب ساخته که آن اصل حق هاست. پس، آن چه بر تو برای خودت واجب ساخته، از سر تا به پاست. با اندام‌های گوناگونی که تو داری.»

این کارشناس مذهبی اظهار کرد: امام سجاد (ع) در رساله حقوق می‌فرمایند که هم مردم بر حکومت حقوقی دارند و هم حکومت بر مردم حقوقی دارد که این‌ها مطالبه گری هستند. مثلاً مطالبه مردم از حکومت این است که حکومت برای آن ها، رفاه، آرامش و امنیت را تأمین کند و در مقابل، حکومت هم مطالباتی دارد چراکه مردم باید با حاکم همراهی و همکاری کنند که درمورد مطالبه گری باید به ترجمه واژگان نیز توجه شود. زیرا واژگانی وجود دارند که مقدس هستند، ولی متأسفانه، اغلب افراد بر اساس منافع خود، این واژگان را معنا می‌کنند. به طور مثال؛ واژه آزادی که هر کسی از دید خود تعریف می‌کند. مثل این که آمریکایی‌ها بگویند اگر شما به طور کامل در خدمت ما باشید از همه محرومیت‌ها آزاد هستید. اما آزادی، معنای کامل تری دارد که در بند شیطان نباشید چراکه اگر در بند شیطان باشید واقعاً در بند هستید. 

به گفته حجت الاسلام علم الهدی، عبودیت به معنای بندگی و زهد از دیگر واژه‌هایی هستند که در ادبیات دینی باید به معنای آن‌ها توجه شود. چون واژه‌ها می‌توانند بار معنایی متفاوتی داشته باشند و در واقع، معنای اصلی واژه را امام باید تعریف کنند.

او با اشاره به موضوع امر به معروف و نهی از منکر ادامه داد: در شرایط امر به معروف و نهی از منکر گفته شده است که افراد به چه صورت می‌توانند مطالبه گری کنند یا به چه صورت باید با مردم صحبت کرده و یا حقایق را درمورد آن‌ها بیان کرد و درواقع، در ادبیات دینی، همه مردم در جامعه رسالت امر به معروف و نهی از منکر را دارند و باید درمورد هنجار‌های اجتماع خود حساس باشند و حفظ فرهنگ‌ها و حفظ هویت ملت‌ها از مهم‌ترین مباحثی هستند که اگر حفاظت و حراست شوند ملت‌ها باقی می‌مانند و در غیر این صورت، تمام هویت ملت‌ها دستخوش برخی از حوادث داخلی فرهنگی خواهند شد و درخقیقت، ملتی که از درون تهی شود و فرهنگ و ادبیاتش ازبین برود دیگر چیزی برای ازدست دادن ندارد.

این کارشناس مذهبی افزود: یکی از توصیه‌هایی که در بیانات اهل بیت (ع) وجود دارد «النصیحة لائمة‏المسلمین‏» است. یعنی مردم باید به رهبران جامعه مشاوره دهند و با یک بیان نرم و لطیف به هدایت آن‌ها بپردازند. درحقیقت، «النصیحة لائمة المسلمین»، یک تعبیر ریشه دار و پُرسابقه است که در روایات متعددى به چشم مى‏خورد و سرچشمه آن، پیامبر اکرم (ص) هستند که در حجة الوداع، ضمن سخنرانى در مسجد، آن را مطرح فرمودند و پس از آن در بیانات ائمه، به عنوان یکى از مسئولیت‏هاى امت اسلامى مورد تأکید قرار گرفت.

حجت الاسلام علم الهدی بیان کرد: حاکمیت‌ها باید برای رفاه و امنیت امور زندگانی مردم تلاش‌های خود را انجام دهند و مردم را از خودشان بدانند و به آن‌ها خدمت کنند و این مسئله در بیانات امام علی (ع) و امام سجاد (ع) وجود دارد؛ به طوری که امیر مومنان (ع) در یکی از بند‌های عهدنامه خود، خطاب به مالک اشتر فرمودند: «ای مالک، آگاه باش که تو را به شهر‌هایی روانه کردم که پیش از تو فرمانروایانی در آن به عدالت و ستم حکومت کردند و مردم به وضع تو به همان صورت می‌نگرند که تو به حاکمان پیش از خود می‌نگریسته‌ای و همان را در حق تو می‌گویند که تو درباره حاکمان گذشته مصر می‌گفته ای؛ شایستگان را به ذکر خیری که خداوند بر زبان بندگانش جاری می‌کند می‌توان شناخت. پس باید محبوب‌ترین اندوخته‌ها در نزد تو عمل صالح باشد.» 

به گفته این کارشناس مذهبی، مردم تا آن زمان، حاکمیت‌های مخالف حکومت علوی داشتند. از اینرو، نوع نگاه و خدمات مالک اشتر باید با قبلی‌ها تفاوت داشته باشد و به همین دلیل، حضرت امیر مومنان (ع) تأکید کردند که باید مراقب باشی و مردم را به یک چشم ببینی چراکه این مردم از دو حالت خارج نیستند. یا اِمَّا اَخٌ لَک فِی الدِّینِ. یا برادر دینی تو هستند یا وَ اِمّا نَظیرٌ لَک فِی الْخَلْقِ. یا انسان‌هایی مانند تو که در هر دو صورت، تو در قبال این مردم وظیفه داری و باید همه را به یک چشم ببینی و با آن‌ها به یک شکل برخورد کنی.

او افزود: امیر مومنان (ع) به مردم توصیه کرده اند که به حاکمیت و حکومت وفادار باشند و حاکم را در مسیر خیر راهنمایی کرده و برای برون رفت معضلات اجتماع به او کمک کنند. زیرا کسی نمی‌تواند به حاکم توهین و خیانت کند و در ادبیات دینی ما به این موضوع تأکید شده است.