نگاهی به تاریخچه دسته عزاداری حسینیه اعظم زنجان

یوم‌العباس هشتم محرم برای زنجانی‌ها روزی است که فریاد " یل یاتار، طوفان یاتار، یاتماز حسینین پرچمی" مردم زنجان در جهان طنین‌انداز می‌شود، روزی که عاشقانه‌هایش به نام عباس علمدار رقم می‌خورد و همه در آستانه روز واقعه، فریاد یا عباس سر می‌دهند.

باید در زنجان باشی تا بدانی هشتم ماه محرم در شهر زنجان چه حال و هوایی دارد، مردم شهر زنجان کودک، جوان و زن و مرد همه و همه در تدارک برای برپایی این اجتماع عظیم هستند، حاشیه خیابان‌ها، مسیر دسته عزاداری حسینیه، مملو از انبوه مسافرانی می‌شود که از شهر‌ها و روستا‌های اطراف و بسیاری از استان‌های دور به زنجان آمده‌اند تا در کنگره بزرگ عاشقان حسین (ع) شرکت کنند.

اینجا زنجان است، پایتخت عشق و شور حسینی، شهر آنان که عشقشان روز هشتم محرم و حرکت در دسته عظیم عزاداری است، امروز فریاد " یا حسین " و یا "ابوالفضل علمدار" ورد زبان بزرگ و کوچک است و فریاد "یل یاتار، طوفان یاتار، یاتماز حسینین پرچمی" بار دیگر طنین انداز شده است.

اجتماع باشکوه عزاداران حسینیه اعظم زنجان از محل مسجد حسینیه اعظم واقع در خیابان فردوسی آغاز شده و پس از طی مسیر خیابان امام خمینی (ره) حد فاصل سبزمیدان به سمت امامزاده سید ابراهیم (ع) شهر زنجان حرکت می‌کند این روند حرکتی دسته عزادران در حالی صورت می‌گیرد که به رغم رسیدن ابتدای دسته عزاداران به امامزاده سید ابراهیم (ع) هنوز در بخش انتهایی دسته مابین مسجد تا محدوه سبزمیدان در حال عزاداری هستند و خیابان‌ها و مسیر‌های منتهی به مسیر حرکت دسته نیز مملو از مردم عزادار است.

یوم العباس امسال طبق هماهنگی انجام شده مردم عزادار زنجان در حرکتی هماهنگ قرآن‌های کوچک جیبی با خود به همراه آورده‌اند تا اهانت به قرآن کریم را محکوم کنند و در حرکتی منسجم ارادت خود را به این کتاب مقدس الهی نشان دهند.

امروز مراسم هشتم محرم زنجانی‌ها به صورت زنده و همزمان از ۱۴ شبکه تلویزیونی برای عزاداران داخلی و عاشقان اباعبدالله در خارج از کشور پخش شد.

این مراسم عظیم از شبکه‌های یک، دو، سه، تهران، خبر، شما، افق، قرآن، العالم، الکوثر، پرس تی وی، سحر و شبکه استانی اشراق به صورت زنده برای عاشقان و دلسوختگان شهدای دشت کربلا در حال پخش است.

اما با نگاهی به تاریخچه حسینیه اعظم زنجان می‌فهمیم که از چه زمانی حسینیه اعظم زنجان حسینیه شد:

برای بیان تاریخچه این مکان متبرک و معنوی از پنج سند مکتوب و نقل و قول معمرین و ریش‌سفیدان بهره می‌بریم؛ البته قبل از پرداختن به جزئیات تاریخچه این مسجد، اشاره‌ای موجز در بیان لفظ «حسینیه» در منابع به دست آمده تاکنون می‌اندازیم.

با ظهور سلسله صفویه در سال ۹۰۷ هجری قمری به قیادت شاه اسماعیل صفوی، مذهب رسمی ایران «تشیع اثنی عشری» اعلام شد. یکی از دستاورد‌های مهم ظهور این سلسله در ایران، تداوم و گسترش عزاداری و تعزیه‌خوانی بود. همچنین به دلیل اینکه زیارت عتبات عالیات به خصوص کربلا مورد توجه شیعیان جهان اسلام بود، در مسیر راه‌های مختلف شهری و روستایی قلعه‌هایی برای عزاداری زوار کربلا احداث کردند که «حسینیه» نامیده شد. تاکنون اولین نمونه‌های لفظ و واژه «حسینیه» در متون تاریخی دوره شاه عباس صفوی از جمله «عالم آرای عباسی» ثبت شده است.

یکی از شهر‌های مورد توجه در این دوره «زنجان» بود که علی‌رغم ویرانی ناشی از دوره تیموریان و ادامه این روند، رشد و بالندگی دوباره خود را از دوره صفویه آغاز کرد. در همین زمان بود که حسینیه‌ای نیز در این شهر احداث شد. در متون تاریخی و جغرافیایی موجود فعلاً به جز یک منبع، هیچ منبع دیگری، ذکری از «حسینیه زنجان» نیاورده و امید است در آینده منابع دیگری در این زمینه پیدا شود.

‌این منبع موجود کتابی است به نام «تاریخ دارالعرفان خمسه» تألیف «رستم‌الحکما» که با مقدمه و تصحیح آقای حسن حسینعلی در سال ۱۳۸۷ شمسی توسط انتشارات پینار زنجان به چاپ رسیده است.

این کتاب در دوره فتحعلی شاه قاجار و به فرمان فرزندش عبدالله میرزا که در آن دوران حاکم زنجان بود و با روایت دو نفر به نام‌های «میر اشرف بیگ‌زنجانی» و «میر افضل بیگ‌زنجانی» گویا در سال ۱۲۴۸ هجری قمری تألیف شده است. موضوع کتاب، شرح حال حاکمان زنجان از زمان مرگ نادرشاه افشار تا روی کار آمدن فتحعلی شاه قاجار است. با مطالعه این کتاب مشخص می‌شود که حسینیه اعظم زنجان در دوره نادرشاه افشار و شاید هم سال‌های قبل وجود داشته است.

پنج سند مربوط به تاریخچه حسینیه اعظم زنجان کدام است؟

‌بار دوم وقتی است که «ذوالفقار خان افشار» حاکم زنجان به اسارت سپاهیان کریم خان زند در آمد. در آن زمان نیز گروهی از بازمانده افراد فوق‌الذکر یکی از نوادگان نادر شاه به نام «سندباد میرزا» را که گویا نوجوانی بود به حکومت زنجان برداشتند. مدتی نگذشت که «ذوالفقارخان» مورد بخشش «کریم‌خان زند» قرار گرفت و آزاد شد. ذوالفقار خان وارد زنجان و در «حسینیه» ساکن شد. گویا حسینیه در دوره زندیه مشرف به یک دروازه شرقی بود و بار دیگر نیز وقتی است که نام سه محله معروف زنجان در اوایل دوره قاجاریه ذکر می‌شود که به همت (عبدالله‌خان اوصالی) تعمیر و بازسازی می‌شود.

‌دومین سند مربوط به تاریخچه حسینیه اعظم، عَلَمی است که در حسینیه موجود است و به نام «عَلَم اصلی» معروف و اندازه آن از سایر عَلَم‌ها کوچک‌تر بوده و تاریخ ۱۲۲۱ بر روی آن حک شده است. سومین سند مکتوب نیز سنگ نوشته‌ای است که در حال حاضر در راهرو مسجد به دیوار نصب و تاریخ ۱۲۶۱ هجری قمری در ذیل اشعار آن مکتوب شده است.

همان‌طور که تاریخ سنگ نوشته نشان می‌دهد اهالی محل، این مسجد را در سال ۱۲۶۱ هجری قمری به پایان رسانده‌اند. البته به گفته معمرین و اهالی محل این تاریخ مربوط به زمان تعمیر و بازسازی مسجد است.

چهارمین سند مکتوب که با مهر «حاج میرزا لطف‌الله شیخ‌الاسلام» و «آخوند ملاکاظم» ممهور شده، صفرالمظفر ۱۲۹۵ هجری قمری را نشان می‌دهد که در زیر وقف‌نامه دو فرد خیر و نیکوکار به نام‌های «حاج میرزا محمد تقی» و «حاج میرزا بابایی» تاجر که دو باب دکان را وقف صحیح شرعی کرده‌اند، آمده است، در این وقف‌نامه قید شده با اطلاع عالی‌جناب «آخوند ملاعلی اصغر روضه خوان» در راه جناب ابی‌عبدالله الحسین (ع) در تکیه حسینیه خرج و احسان کند.

پنجمین سند مکتوب که با مهر «آقا سید عبدالرحیم مجتهد» و «آقا سید علی» و «آقا شیخ ابراهیم» ممهور شده، مربوط به شخصی به نام «حاج محمد هاشم شریف العلماء» به تاریخ شوال ۱۳۲۲ هجری قمری است. این سند وقف شش‌دانگ یک شعیر و دو ثلث شعیر قریه دهجلال از قراء سجاسرود به مساجد و مدارس خمسه زنجان در سال ۱۳۲۲ هجری قمری است که نام مسجد و مدرسه حسینیه نیز در بین آن‌ها مشاهده می‌شود.

‌نکته قابل توجه در این وقف‌نامه این است که حسینیه در این سال، هم مدرسه بوده و هم مسجد، زیرا واقف در توضیحاتی که در وقف‌نامه داده، آورده است که متولی، منافع قریه مذکور را در وهله اول به تعمیرات مدارس و مساجد خمسه زنجان و تأمین آب آن‌ها به مصرف برساند و ۹ عشر دیگر را به حضرات طلاب محصلان ساکن در حجرات هر مدرسه بپردازد، آن هم از قرار هر حجره سه نفر طلبه.

‌علاوه بر اسناد و مدارک مکتوب فوق‌الذکر، گفته‌های شفاهی معمرین، ریش‌سفیدان و هیئت امنای مسجد حسینیه اعظم بر اساس دیده‌ها و شنیده‌های خود از اجداد و نیاکان‌شان حکایت از تاریخی دور برای این مسجد دارد.

‌این گفته‌ها حاکی از آن است که در دوره پهلوی اول با هجوم و تهدید سردمداران رژیم پهلوی، حسینیه و برنامه‌های آن مدتی تعطیل و برخی از اشیاء و آثاری که قدمت تاریخی داشته‌اند از مسجد ناپدید می‌شود، بعد از تبعید رضاخان، فعالیت‌های حسینیه دوباره به حالت عادی برمی‌گردد و به دنبال تعمیر و نگه‌داری آن توسط اهالی محل و پیشکسوتان، حسینیه با عنوان «مسجد حسینیه شهرستان زنجان» مجدداً شروع به فعالیت می‌کند و به تدریج گسترش می‌یابد.

بنا به همین شواهد تاریخی در سال ۱۳۲۸ هجری شمسی برای اولین بار چهار رأس گوسفند در مسیر دسته حسینیه ذبح می‌شود. این تعداد در سال ۱۳۴۱ به هفت رأس می‌رسد. از همان سال تعداد قربانی‌های مسیر دسته حسینیه افزایش می‌یابد بطوریکه در سال ۱۳۵۲ به ۳۵۰ رأس، ۱۳۵۳ به ۶۵۰ رأس، ۱۳۸۳ به ۶۴۰۰ رأس و در نهایت در سال ۱۳۸۹ به بیش از ۱۲۰۰۰ رأس رسیده است که بعد از قربانگاه منا در مکه معظمه، اولین رتبه را در زیادت قربانی در جهان اسلام دارد.

ایرنا