زنگ خطر خشکسالی و ضرورت اقدام ملی برای بهره‌گیری از شیوه‌های نوین کشت

کاهش نزولات آسمانی، ظهور پدیده خشکسالی، فرو نشست زمین و افزایش بیابان زایی در کشور، زنگ خطر استفاده بی رویه از آب به ویژه در کشت‌های سنتی و پرآب بر را به صدا درآورده و ضرورت اقدام جامع ملی برای بهره گیری از شیوه‌های کشت در شرایط کم آبی را غیرقابل اجتناب کرده است.

به گفته کارشناسان، کشاورزی در کمترین حالت ممکن حدود ۸۰ درصد از منابع آبی و زیرزمینی را استفاده می‌کند و با توجه به کاهش نزولات آسمانی هرگونه اقدام در زمینه کاهش مصرف آب یا استفاده هوشمندانه و بهره ورانه از آب در بخش کشاورزی، به عنوان مهمترین و بیشترین استفاده کننده آب، مهمترین نقش را در تامین آب آشامیدنی شهروندان دارد.

براساس گزارش منابع آب کشور، ۲۸ استان دچار کم بارشی است و در سال آبی جاری از نظر حجم بارش، کشور ۴۴ درصد نسبت به بلند مدت ۵۵ ساله عقب است و حتی در مقایسه با گذشته، حدود ۴۰ درصد کاهش بارندگی صورت گرفته است.

همچنین بر اساس اعلام شرکت مدیریت منابع آب ایران در حال حاضر بیش از ۸۰۰ هزار حلقه چاه آب مجاز و غیرمجاز در نقاط مختلف کشور وجود دارد که در مجموع و به صورت سالانه چیزی حدود ۴۵ میلیارد مترمکعب از منابع آب زیرزمینی را استخراج می‌کنند که این رقم معادل ۵۵ درصد از کل مصرف آب کشور در یک سال است.

این در حالی است که بی سروصدا سالانه ۲ میلیارد تن خاک کشور بر اثر فرسایش از بین می‌رود و در استان همدان نیز ۴۸ هزار و ۸۶۸ هکتار از اراضی غبارخیز این استان در مناطق بیابانی هستند که دخالت نابجا و غیر علمی انسان این اراضی کشاورزی، باغی، آبی و دیم را تبدیل به شوره زار و بیابان کرده و بیابان همدان به ۱۰۳ هزار هکتار افزایش یافته است.

در استان همدان نیز میانگین بارش امسال نسبت به بلند مدت ۳۸ درصد کاهش داشته است و از سوی دیگر تاکنون ۳۴ فروچاله و فرونشست نقطه‌ای در این استان شناسایی شده که قطر بزرگترین فروچاله به ۵۰ و عمق آن به ۲۰ متر می‌رسد.

اکنون در وضعیت هشدار قرار گرفته ایم، با جلوگیری از آسیب‌های بیشتر به خصوص در زمینه تامین آب شرب و مصارف کشاورزی باید اولویت‌های جدی را در سطح کلان در نظر گرفت و در قالب برنامه ریزی میان مدت و بلند مدت ضمن افزایش بهره وری در زمینه کشاورزی از زیست بوم مراقبت کنیم و با انجام شیوه‌های نوین کشت نجات بخش خشکسالی و همچنین تامین مواد غذایی کشور باشیم.

از سوی دیگر با صنعتی شدن کشاورزی و بهره گیری از ماشین آلاتی که با کمترین تغییرات زیست محیطی می‌توانند بیشترین بهره وری را برای کشاورز داشته باشند، ضروری است.

کشت مستقیم یا کشاورزی حفاظتی نوعی کشت جدید است که در برخی کشور‌های جهان بخصوص در مناطقی که بارش نزولات آسمانی کمتری دارند، به صورت دیم متداول است از جمله در کشورهای، آمریکای لاتین که میزان استفاده از کشت مستقیم به بیش از ۷۰ درصد رسیده است.

ارتقای عملکرد دیمزار‌ها در گروی کشت مستقیم

احمد حیدری عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان درباره کشت مستقیم با بیان اینکه کشاورزی حفاظتی سه اصل دارد که هنوز در کشور بخوبی شناخته و اجرا نمی‌شود اولین اصل کشاورزی حفاظتی را حداقل گسیختگی در خاک خواند و تاکید کرد: کشت مستقیم و یا بدون خاک ورزی می‌تواند از مصادیق کشاورزی حفاظتی باشد.

 وی وجود بقایای گیاهان کشت قبل را بر سطح خاک به گونه‌ای که حداقل ۳۰ درصد از بقایای گیاهان کشت شده قبلی بر روی خاک مانده باشد را از شرایط کشاورزی حفاظتی خواند.

این عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان یادآور شد: در ایران باقیمانده کلش گندم را در اختیار چرای دام قرار می‌دهند و یا آن را به فروش می‌رسانند، به همین جهت بقایا در روی زمین حفظ و ذخیره نمی‌شود.

وی سومین عامل کشاورزی حفاظتی را تناوب گیاهی دانست که در هر دوره گیاه متفاوتی کاشته شود و آیش هم نداشته باشیم و به جای آن از حبوبات استفاده کنیم و گیاهان علوفه ای، ماش و یا نخود بکاریم.

حیدری با اشاره به اینکه فرسایش خاک در ایران بسیار بالاست گفت: بارندگی شدید و روان آب‌ها و باد می‌تواند فرسایش خاک را بیشتر کنند.

وی از مزایای کشاورزی حفاظتی را حفظ ساختمان خاک و بهبود آن در بلند مدت دانست چرا که فرسایش آب و باد کمتر در آن اثر می‌گذارد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان با بیان اینکه کشاورزی مستقیم نیاز به برنامه ریزی بلند مدت دارد، تاکید کرد: در کشاورزی مستقیم ممکن است در کوتاه مدت کاهش در عملکرد، اما در بلند مدت شاهد افزایش عملکرد خواهیم بود.

وی از دیگر مزایای کشاورزی حفاظتی را کاهش هزینه تولید، شخم نزدن زمین، عبور کمتر تراکتور از زمین، کاهش مصرف سوخت و کاهش تخریب محیط زیست بر اثر کاهش در حرکت تراکتور‌ها و جلوگیری از آلودگی محیط زیست عنوان کرد.

حیدری گفت: بیشترین کشاورزی حفاظتی در کشور‌های آمریکا، برزیل، آرژانتین است که ۷۰ درصد از اراضی خود را به کشاورزی حفاظتی اختصاص داده اند.

وی یادآور شد: در استرالیا نیز به علت بارندگی کم، بقایای گیاهان قبلی را به عنوان پوشش حفظ و مانع از تبخیر رطوبت خاک می‌شوند.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان میزان کشاورزی حفاظتی را در قاره آسیا حدود چهار درصد عنوان کرد.

وی با بیان اینکه باید شرایط اجرای کشاورزی حفاظتی خوب فراهم شود، اجرای آن را در بهترین حالت، در مزارعی ممکن دانست که از شرایط زه کشی خوب بهره‌مند بوده و از شیب غیرقابل قبول نیز برخوردار نباشند.

حیدری با اشاره به اینکه خاک کشاورزی استان همدان از مواد آلی فقیر است، استفاده از برخی گیاهان پوششی مانند گاودانه را برای افزایش حاصلخیزی خاک مناسب دانست.

وی توصیه کرد: در سال‌های اول اجرای کشاورزی حفاظتی باید با افزایش ۱۰ تا ۲۰ درصدی بذر و کود بیشتر زمین را برای بهره برداری بیشتر حاصلخیز کرد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان، رطوبت مناسب خاک و حفظ آن را از شرایط لازم برای کشاورزی حفاظتی دانست.

وی تاکید کرد: در اجرای کشاورزی حفاظتی در صورتی که خاک مقاوم شده و تراکم زیادی داشته باشد باید با زیر شکن نسبت به آماده سازی زمین اقدام کرد.

حیدری گفت: کشاورزی حفاظتی نیازمند مدیریت قوی و دقیق است و کسی که اقدام به این شیوه از کشت می‌کند باید نسبت به اجرای موفقیت آمیز آن اعتقاد داشته باشد.

وی اجرای کشاورزی حفاظتی در استان همدان را منوط به برگزاری دوره‌های آموزشی برای کشاورزان و فراهم کردن ماشین آلات دانست.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی استان همدان درباره انجام تحقیقات با موضوع کشاورزی حفاظتی گفت: اقدام به کشت آزمایشی نخود، گندم و کلزای دیم کرده ایم و در نخود ۲۵ درصد و در گندم نیز ۲ درصد افزایش محصول داشته ایم.

وی تاکید کرد: البته در کشت مستقیم گندم نیز ۱۰ درصد کاهش داشته ایم که این مساله نیاز به زمان دارد تا با حاصلخیزی خاک بتوان محصول بهتری برداشت کرد.

دولت برای کشاورزی حفاظتی ابزار‌های تشویقی دهد

حیدری از چالش‌های انجام کشاورزی حفاظتی را مبارزه با علف‌های هرز دانست و افزود: حل این مشکل نیاز به ماشین آلات مناسب و همچنین سموم کشاورزی موثر دارد.

وی تاکید کرد: لازم است برای اجرای کشاورزی حفاظتی دولت ابزار‌های تشویقی برای در اختیار کشاورزان قرار دهد.

عضو هیات علمی مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی همدان از دیگر پیش نیاز‌های اولیه انجام کشاورزی حفاظتی را وجود قطعات زمین‌های بزرگ است که ماشین آلات کشاورزی به راحتی در آن‌ها فعالیت داشته باشند.

وی تصریح کرد: با استفاده از تراکتور‌های قویتر و زمین‌های بزرگتر هزینه کشت به مراتب کاهش و بهره وری نیز افزایش می‌یابد.

حیدری در عین حال به این نکته اشاره کرد که در استان همدان اختلاف معنی داری بین کشاورزی حفاظتی و سنتی دیده نشد و کشاورزی حفاظتی زمانی بهتر جواب می‌دهد که بارندگی کمتر باشد، اما در مواقعی که بارش خوب داشته باشیم تفاوت معنی داری بدست نمی‌آید.

کاهش هزینه در کشت مستقیم

احمد واحدی فرد یک کشاورز نمونه کشوری از استان همدان که در بخش مدیریت پایدار خاک و کشاورزی حفاظتی موفقیت کسب کرده است به خبرنگار ایرنا، گفت: ۱۰۰ هکتار گندم و جو بصورت دیم کاشته و برداشت خوبی از این محصولات داشته است.

وی افزود: در کشت حفاظتی هزینه‌ها بسیار پایین می‌آید چرا که به جای اینکه چند بار برای استفاده از تراکتور، هزینه، شخم زنی، صاف کردن زمین و کاشت اقدام کرد، با یکبار ایجاد شیار و کاشت بذر می‌توان هزینه‌ها را مدیریت کرد.

واحدی فرد علف‌های هرز را یکی از چالش‌های کشاورزی مستقیم خواند و تاکید کرد: با سمپاشی درست و به موقع می‌توان علف‌های هرز را که مزاحم کشت هستند از بین برد.

این کشاورز نمونه همدانی استفاده از گاوآهن در شخم زدن و کشت را موجب فرسایش هر چه بیشتر خاک و از بین رفتن مواد آلی دانست و تاکید کرد: این نوع شیوه شخم زدن باعث از بین رفتن مواد آلی خاک بر اثر آفتاب و رعد و برق و تهی شدن خاک از مواد آلی می‌شود.

وی با اشاره به اینکه ۱۵ سال است که کشت مستقیم را اجرا می‌کند یادآور شد: حدود ۳۰ درصد از ضایعات کشاورزی برای باروری خاک را برداشت نمی‌کنم تا خاک حاصلخیز شود.

این کشاورز موفق تاکید کرد: پوشال و علف‌های باقیمانده با چیزل زنی (در کشت مستقیم از دستگاه چیزل پکر استفاده و خاک زیرو رو نمی‌شود) موجب پوسیده شدن آن‌ها و حاصلخیزی زمین طی چند سال می‌شود.

با به صدا درآمد زنگ خطر کاهش بارش و احتمال بروز خشکسالی، نه تنها کشاورزی که بخش قابل توجهی از منابع آبی کشور را مصرف می‌کند دچار لطمه خواهد شد، بلکه آب آشامیدنی شهروندان در معرض خطر است، بنابراین علاوه بر الگوی کشت که از ضرورت‌های حیات کشاورزی است باید در حذف کشت‌های پرآب و جایگزین شدن کم آب بر‌ها و استفاده بهینه از اراضی کشاورزی و بکارگیری شیوه‌های نوین کشت تلاش کرد.

همچنین ضرورت دارد، با توجه به نیاز کشاورزی حفاظتی به ماشین آلات خاص، فصل خاصی در بودجه برای ارائه تسهیلات کم بهره با هدف دریافت ماشین آلات مناسب کشت حفاظتی در اختیار کشاورزان قرار گیرد.