قهوه عربی، نوشیدنی به قدمت ۶ قرن

میهمان و میهمانی دادن در نزد جنوبی‌ها به ویژه عرب‌های خوزستان جایگاه ویژه‌ای دارد و از قدیم الایام داستان‌های زیادی در این خصوص برجای مانده که ثابت می‌کند این افراد بر اساس اعتقادات و باور‌هایی که نسل به نسل به آن‌ها منتقل شده تکریم میهمان را حق میهمان بر خود می‌دانند و از این رو توجه زیادی به ضیافت‌های میهمانی دارند و هر چه میهمان بخواهد به او نه نمی‌گویند.

گوشه‌ای از فرهنگ غنی نواحی عرب نشین خوزستان و ارزش و احترام میهمان نزد آن‌ها را می‌توان از نحوه پذیرایی کردنشان دانست که محبوب‌ترین و با ارزش‌ترین نوشیدنی و خوراکی‌ها را به میهمان تقدیم می‌کنند، آن هم در سازه‌های قدیمی که مصالح و ملاتش نی و حصیر است و حالا اگر گردشگری به این خطه سفر کند و این مضیف‌ها را ببیند احتمالا حس کنجکاویش گل می‌کند تا حس و حال حضور در این سازه‌ها را تجربه کند و طعم یک میهمانی اصیل و البته پرقدمت را بچشد.

معمولا وارد مضیف که بشوی بویی تلخ و آشنا فضای آن را پر کرده و مشام حاضران را نوازش می‌کند. دانه‌های قهوه‌ای رنگ منشا این بوی تلخ هستند و قهوه همان نوشیدنی که در ظرفی به نام گم گم دم داده می‌شود و سپس در دله ریخته می‌شود تا به محل پذیرایی منتقل شود جایگاه ویژه‌ای نزد عرب‌ها دارد.

برخی بزرگان عرب و تاریخ نگاران معتقدند قدمت قهوه سنتی عربی به قرن ۱۵ در شهر مکه از کشور عربستان باز میگردد که به مرور آداب و رسومش  شکل گرفته و حالا ماجرا تا جایی پیش رفته که گاهی اوقات رعایت نکردن برخی آداب و اصول مخصوصش نوعی بی احترامی به میزبان یا میهمان تلقی می‌شود.

رسم قهوه خوری در اعراب

مثلا اینکه دله در دست چپ و فنجان در دست راست گرفته می‌شود، مهمان نباید دله را حمل کند، اگر پسران در مجلس باشند نباید پدرشان ساقی شود و همواره تعارف کردن قهوه بر عهده برادر بزرگتر است. در گام نخست، اولین فنجان باید سهم ساقی شود تا میهمانان از سالم بودن قهوه اطمینان حاصل کنند که به آن فنجان الهیف می‌گویند.

ابوعلی که مویی در پذیرایی قهوه و آداب صحیح آن سفید کرده می‌گوید: ساقی باید دقت کند تا هنگام ریختن قهوه با تولید صدایی که ناشی از برخورد دله با فنجان قهوه خوری میهمان را متوجه ریخته شدن قهوه برای او کند و در عوض میهمان نیز فنجان را با دست راست تحویل می‌گیرد و بدون آنکه فنجان را روی زمین بگذارد آن را می‌نوشد. پس از نوشیدنش در صورت تمایل به خوردن فنجان بعدی فنجان بدون اینکه تکان داده و به ساقی تحویل می‌دهد و در غیر این صورت فنجان را به چپ و راست تکان داده و بعد آن را به دست ساقی می‌سپارد.

نخستین فنجانی که به میهمان داده می‌شود فنجان الضیف نام دارد و درصورت رضایت میهمان از طعم قهوه و یا نیازش به آن فنجان الکیف به او داده می‌شود که تا این مرحله امری طبیعی است، اما اگر میهمان فنجان سوم را خواستار شد، این بار ساقی معمولا شیخ یا بزرگ آن عشیره می‌شود و میهمانی که این فنجان را بنوشد در واقع پیمان برادری را با ساقی می‌بندد که در غم و شادی با او شریک باشد.

احترام به بانوان در آداب قهوه خوری

اما در این میان احترام عرب‌ها به مقام زن حتی در آداب قهوه خوری هم دیده می‌شود و بزرگان عشایر عرب بر این باورند که این موضوع برگرفته از اهمیت دادن پیامبر اسلام به دخترشان حضرت فاطمه زهرا (س) است؛ از این رو فرد ساقی هنگام تعارف کردن قهوه به یک زن باید یک زانوی خود را به زمین بزند و فنجان قهوه را به میهمان تقدیم کند که گفته شده این مسئله علاوه بر احترام گذاشتن به بانوان به این دلیل نیز هست که آن زن به خاطر اینکه ساقی ایستاده دست خود را زیاد بلند نکند و در اثر به عقب کشیده شدن آستین لباسش، ساعدش جلوی نامحرمان مشخص نشود.

نکته مهم و جالب در این ماجرا آن است که خوشبختانه عرب‌های خوزستان به خوبی توانسته اند از این آداب و رسوم ارزشمند حراست کنند و آن‌ها را سینه به سینه به نسل‌های بعد از خود نیز منتقل کنند و اینگونه است که در حال حاضر کمتر جوان عربی را می‌توان یافت که طعم خوش در مضیف نشستن را نچشیده باشد و طعم قهوه‌های جدید و مدرن را به قهوه‌ی اصیل و تلخ عربی ترجیح دهد.

قهوه عربی و آداب مخصوص آن تنها گوشه‌ای از جذابیت‌های خطه جنوب و مناطق عرب نشین خوزستان است که می‌تواند برای هر گردشگری جالب باشد و احتمالا کسی نباشد که بتواند بر حس کنجکاوی خود غلبه کند و در سفر به شهر‌های جنوبی خوزستان از نوشیدن قهوه و نشستن در مضیف عربی بگذرد.

گزارش از لیلا احمدی