«بخشی از برنامه باش»؛ چگونه محیط زیست را حفظ کنیم؟

ایران با توجه به برخورداری از شرایط اقلیمی خاص دارای تنوع زیستی قابل توجهی است. با این وجود برخی از گونه‌ها در سال‌های گذشته دچار آسیب‌هایی شده‌اند و این در حالی است که هریک از ما می‌توانیم در حفظ تنوع زیستی کشور نقش داشته و به قول سازمان ملل «بخشی از برنامه باشیم.»

 روز ۲۲ می (مصادف با اول خرداد و هر چهار سال یک بار دوم خرداد) روز جهانی تنوع زیستی است؛ روزی که از سوی سازمان ملل متحد با هدف ارتقای سطح آگاهی و دانش عموم نسبت به تنوع زیستی، ارزش‌های آن و قدم‌هایی که می‌توانند برای حفظ این سرمایه گرانبها بردارند، انتخاب و نامگذاری شده است و هر ساله در سراسر جهان با برگزاری برنامه‌های متعدد و متنوع گرامی داشته می‌شود. «بخشی از برنامه باش» به عنوان شعار روز جهانی تنوع زیستی سال ۲۰۲۴ انتخاب شده است.

ایران کشوری است که چهارراه بین آفریقا، آسیا و اروپا محسوب می‌شود و از شمال غرب به اروپا، از غرب به آفریقا و از شرق به آسیا راه دارد. این وضعیت جغرافیایی موجب تنوع اقلیمی کشورمان شده است. در ایران ۱۰۳۶ گونه مهره دار جانوری شامل ۲۰۹ گونه پستاندار، ۵۶۰ گونه پرنده، ۲۴۲ گونه خزنده و ۲۵ گونه دوزیست شناسایی شده‌اند که ۷۵ گونه در لیست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN) در سال ۲۰۲۲ قرار گرفته‌اند. گونه‌ها در این لیست در سه طبقه در وضعیت بحرانی، در خطر انقراض و آسیب‌پذیر قرار دارند.

از حدود ۵۶۰ گونه پرنده فهرست نیز ۶۲ گونه در لیست گونه‌های درمعرض تهدید قرار می‌گیرند که از میان این تعداد ۳۵ گونه آبزی و کنارآبزی هستند.

ایران به خاطر تنوع شرایط آب و هوایی و توپوگرافی قابل توجه، تنوع گیاهی بالایی نیز دارد، به گونه‌ای که در کشورمان تاکنون ۸۰۰۰ گونه گیاهی شناسایی شده است که از نظر تنوع و تعداد آنها، ۸۰ درصد گونه‌های گیاهی قاره اروپا را در بر می‌گیرند. همچنین می‌توانیم ادعا کنیم که در میان کشور‌های خاورمیانه این تنوع گیاهان کم نظیر است. به طور مثال پس از ترکیه ما دومین کشوری هستیم که به لحاظ تنوع گیاهی در خاورمیانه مطرح هستیم. از ۸۰۰۰ گونه بومی، ۱۸۰۰ گونه اندمیک یا انحصاری است. از سوی دیگر بسیاری از گیاهان موجود در کشور ما ارزش دارویی، اقتصادی و زینتی دارند.

با وجود تنوع بالای گونه‌های جانوری و گیاهی در ایران، عوامل مختلفی آنها را تهدید می‌کنند و بعضا به لبه پرتگاه انقراض برده است. تخریب زیستگاه یکی از عوامل موثر بر انقراض یک گونه است که شکل‌های مختلفی دارد. جاده‌کشی، معدن‌کاوی، چرای بی‌رویه و تغییر کاربری اراضی آسیب زیادی به زیستگاه‌های حیات وحش می‌زنند و از هم‌گسیختگی زیستگاه و جزیره‌ای شدن آن به‌صورتی که گونه در زیستگاه اسیر می‌شود را در پی دارد، در نتیجه برای جفت‌یابی و پیدا کردن طعمه دچار مشکل می‌شود.

تلفات جاده‌ای یکی از عوامل موثر بر رو به انقراض رفتن حیات وحش است. حدود ۵۰ درصد از تلفات گوشتخواران مرتبط با تصادفات جاده‌ای حاشیه مناطق حفاظت شده است چراکه حیوانات مجبور به خروج از زیستگاه می‌شوند و تصادف می‌کنند.

سگ‌های گله بلاصاحب به معضلی جدی برای گونه‌های جانوری تبدیل شده‌اند. به عنوان نمونه گربه پالاس در ارتفاعات زندگی می‌کند. بر اساس نتیجه یک بررسی، سگ گله یکی از تهدیدات اصلی این گونه است.

اختلاط ژنی هم برخی گونه‌ها را تهدید می‌کند با جفت‌گیری سگ با گرگ خاکستری، گرگاس متولد می‌شود. این اختلاط موجب از دست رفتن خلوص ژنتیک حیات وحش می‌شود. گربه اهلی هم در عمق مناطق زیست‌محیطی وجود دارد و با گربه وحشی جفت‌گیری می‌کند و در نتیجه خلوص ژنتیک گربه وحشی را از بین می‌برد.

گونه‌های مهاجم نیز یکی از تهدیدات گونه‌های بومی جانوری است. به عنوان نمونه راکون و نوتریا گونه‌های مهاجم هستند. راکون حتی در تهران دیده شده است و در خیلی از زیستگاه‌های استان گیلان راکون وجود دارد. میمون «رزوس» هم یک گونه مهاجم است. این گونه‌ها به‌صورت قاچاق وارد کشور می‌شوند. کسانی که آنها را می‌خرند؛ ممکن است پس از مدتی از این گونه‌ها خسته شوند و آنها را یا به کلینیک حیات وحش یا ادارات کل محیط زیست استان‌ها تحویل دهند یا در طبیعت رها کنند و به گونه‌های بومی آسیب بزنند.

گونه‌های گیاهی نیز با تهدیداتی مواجه هستند. برداشت بی‌رویه از این گونه‌ها و شرایط اقلیمی که در کشور ما به وجود آمده و خشکسالی موجب نابودی بسیاری از آنها شده است.

با توجه به عواملی که گونه‌های گیاهی و جانوری را تهدید می‌کنند، ما می‌توانیم به سهم خود در کاهش این خطرات موثر باشیم. شعار «بخشی از برنامه باش» که به عنوان شعار روز جهانی تنوع زیستی سال ۲۰۲۴ انتخاب شده است هم به این معناست که هر کس می‌تواند به نوبه خود نقشی برای حفظ تنوع زیستی و توقف روند از دست رفتن آن ایفا کند. در این شرایط می‌توانیم با اقداماتی مانند خودداری از ساخت و ساز در عرصه‌های طبیعی، احتیاط در رانندگی در جاده‌های نزدیک زیستگاه گونه‌های جانوری، خودداری از غذادهی به گربه‌ها و سگ‌های بلاصاحب و اجتناب از برداشت بی‌رویه گونه‌های گیاهی در حفظ تنوع زیستی کشور نقش ایفا کنیم.

منبع: ایسنا