زنجان/
گنبد سلطانیه سومین گنبد آجری جهان
گنبدسلطانیه،درشهرسلطانیه دراستان زنجان قرارداردویکی از شاهکارهای معماری دوره اسلامی است.
به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران زنجان؛این گنبد درحد فاصل سال‌های 704 تا 712 قمری، به دستور اولجایتو پادشاه مغول،معروف به سلطان محمدخدابنده وبا تولیت ونظارت خواجه رشیدالدین فضل‌الله همدانی ساخته شده است.
سلطانیه،زمانی پایتخت ومسکن شهریاران ایران بوده وامروزه نیزآرامگاه سلطان محمد خدابنده است.
گنبدمشهورسلطانیه که درمسیرتهران -زنجان ازدوربه رنگ نیلگون درپهنه دشت فراخ سلطانیه دیده می‌شود،گنبدی عظیم ویک پوشش است که ازبی‌نظیرترین گنبدهای یک پوشش زیبا به شمار می‌آید.
گنبدسلطانیه ازنظرحجم،سبک معماری،رابطه فضاها،تناسبات موجوددراجزای مختلف،ایستایی و مقاومت بنا وزیبایی‌شناسی وتزیینات، نمونه ای منحصربه فردونقطه تحولی در
معماری اسلامی به شمارمی‌آید. [300 کیلومترتا بزرگترین گنبد آجری جهان
دربسیاری ازمتون تاریخی وسفرنامه‌ها،به عظمت این بنای باشکوه اشاره شده وبسیاری از شرق‌شناسان وباستان‌شناسان غربی نیزاهمیت فوق‌العاده آن را مورد تأکید قرار داده‌اند
بدنه اصلی گنبد وتمام ساختمان آن با آجرساخته شده وگنبد با روکش کاشی‌های فیروزه‌ای و لاجوردی و به شیوه معرق‌کاری تزیین شده است. [گنبد سلطانیه، جامه فیروزه‌ای بر تن کرد]
در قسمت جنوبی گنبد، آثار ساختمان مسجدی که محراب آن دارای حاشیه گچبری است، دیده می شود.
با ملاحظه دقیق این بنای عظیم،به نظرمی‌رسد که علاوه برمحل آرامگاه اصلی که شامل ساختمان مرکزی گنبد است و به نام تربت خانه شهرت دارد،بنای معظم وعالی دیگری جنب آرامگاه بوده است.
کاشی‌های طلایی رنگ ومنقش وهشت گوش تربت خانه وازاره های آن ازلحاظ هنر کاشی پزی فوق العاده ممتازوکم نظیراست.
پلان بنا دررقوم همکف وطبقه اول با فضاهای اطراف مرتبط با گنبد،نزدیک به مستطیل و ادامه مجموعه درطبقه دوم وسوم دارای پلان هشت ضلعی است. این بنا از سه فضای گنبدخانه، تربتخانه وسردابه تشکیل شده است.[«خوب، بد، زشت» گنبد سلطانیه]
گنبدآرامگاه اولجایتو،با ارتفاع 50/48 متروقطر دهانه 40/24 متر،بزرگترین گنبد تاریخی درایران وبزرگترین گنبدآجری درجهان می‌باشد
این گنبد نخستین گنبد دوجداره درجهان است که نمی‌توان نمونه‌ای قدیمی‌ترازآن درجهان یافت. ضخامت گنبد160 سانتی‌متروفضای خالی بین دو پوسته 60 سانتی‌متراست.
سیستم دو جداره بودن گنبد درارتباط با مسایل ایستایی قابل بررسی است،به طوری که به لحاظ بالا بودن مقاومت بنا درلنگرهای خمشی وبرشی،آن را توخالی وبنا را درمقابل زلزله آسیب‌ناپذیر کرده است.
درفضای گنبدخانه، 8 جرز سنگین باعرض 78/6 مترقرارداردکه وزن 1600 تنی گنبد را به شالوده‌ها منتقل می‌کنند. سطح مقطع هر کدام از این جرزها حداقل 50 متر مربع و بار وارده بر آن 200 تن محاسبه شده است.
درزوایای اضلاع 8 ضلعی درطبقه سوم (پشت بام) گنبدخانه،هشت مناره تعبیه شده است. وجود این مناره‌ها،یکی ازعناصری است که درحل مسایل استاتیکی نقش موثری داشته و نیروهای فشاری این عناصر، نیروهای رانشی گنبد را خنثی کرده و آنها رابه جرزوپی منتقل می‌کنند
دومین فضای آرامگاه اولجایتو،فضای تربتخانه است که به شکل مستطیل با طول ضلع 60/17 متروعرض 8/7 متر و با ارتفاع 16 متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است.
سردابه سومین فضای آرامگاه است که ورودی آن در ایوان جنوبی تربتخانه قرار دارد. در وسط آن محل قبر و در طرفین آن دو فضای کوچک وجود دارد.
این بنای 1600 تنی در 700 سال گذشته تنها 2 تا 8 سانتی‌متر نشست داشته است. در حالی که ضخامت پی بنا فقط نیم متر است و تنها در قسمت شمالی بنا به 5/1 متر می‌رسد
گنبد سلطانیه از نظر تزیینات، بسیار غنی بوده و در آن تزیینات مختلف گچبری، کاشی‌کاری، کتیبه‌نویسی، تزیینات رنگ و نقاشی، تزیینات سنگی و چوبی، در نهایت دقت و زیبایی اجرا شده است
تزیینات گچبری در سقف ایوان‌های 24 گانه طبقه دوم بنا،اززیباترین نمونه‌های گچبری در بناهای اسلامی به شمارمی‌آید.
دراین آرامگاه،برای نخستین‌باردرتاریخ معماری اسلامی،درسطح پیچیده ومفصل ازهنر کاشی‌کاری استفاده شده است.البته تزیینات در این بنا دولایه بوده ودرباره این پدیده فرضیات گوناگونی ارائه شده است.
دررابطه با کاربردبنا به عنوان ساعت آفتابی بایدگفت که نوری که ازسوراخ اصلی گنبد می‌تابد، نشان‌دهنده زمان ظهر،نوری که ازپنجره‌های بزرگ می‌تابدنشان‌دهنده ساعت ونورپنجره‌های کوچک نشان‌دهنده حدود دقیقه است.
گنبدوشهرسلطانیه درسال 2005 میلادی درفهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است./س
