نقش امام باقر (علیه السلام) در پیشرفت مكتب علمی تشیع
سال‌ها از بیان دلنشین و زیبای حضرت ختمی مرتبت (صلی‌الله‌علیه‌وآله) گذشت ولی نه اشخاص توفیق استفاده از این علوم را داشته و نه شرایط زمان و مكان و حكومت‌ها اجاز? بهره‌برداری از این اقیانونس عظیم و عمیق را داد.
مجله شبانه باشگاه خبرنگاران،
«أنا مدینة العلم و علیٌ بابها فَمن أَراد الحكمة فلیأتها من بابها»[1]
سال‌ها از بیان دلنشین و زیبای حضرت ختمی مرتبت (صلی‌الله‌علیه‌وآله) گذشت ولی نه اشخاص توفیق استفاده از این علوم را داشته و نه شرایط زمان و مكان و حكومت‌ها اجاز? بهره‌برداری از این اقیانونس عظیم و عمیق را داد.
وجود و ظهور یازده امام بعد از وجود مقدس امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) لطفی بزرگ برای امتی كه قدرشناس وجود نازنین، آن اولیاء الهی نبودند.
بهترین موقعیت و شرایط یك نهضت و قیام بزرگ علمی در زمان امام باقر (علیه‌السّلام) به وقوع پیوست. در آن شرایطی شیعه مثل سال‌های پیش از آن حضرت در تنگنا نبود. و این موقعیّت باعث شد تا آن امام به نشر و اشاع? حقایق و معارف الهی پرداختند و مشكلات علی را تشریح و جنبش علمی دامنه‌داری را به وجود آورد و مقدمات تأسیس یك دانشگاه بزرگ اسلامی را كه در دوران امامت فرزند گرامیش امام صادق (علیه‌السّلام) به اوج رسید، پی ریزی شود.
امام پنجم (علیه‌السّلام) در علم، زهد، عظمت و فضیلت سر آمد هم? بزرگان بنی‌هاشم عصر خویش بود و مقام بزرگ علمی و اخلاقی او مورد تصدیق دوست و دشمن بود. لقب آن حضرت «باقر» است كه حضرت رسول اكرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به ایشان عطا فرمود و در مورد ایشان فرمودند:
«یَبقر العلم بَقْرًا» «او می‌شكافد علم دین را شكافتنی»[2]
آن حضرت را باقر گفتند چرا كه آن حضرت شكافند? علوم اوّلین و آخرین بود. این مقام علمی او باعث شده تا افراد زیادی برای سیراب شدن چشم‌های جوشان دانش و معارف او از نقاط دور به سوی او روانه شوند، به نحوی كه روایت و راویان از او بسیار شدند.
به قدری روایات و احادیث در زمین? مسائل و احكام اسلامی، تفسر، تاریخ اسلام و انواع علوم، از آن حضرت به یادگار مانده است كه تا آن روز از هیچ یك از فرزندان امام حسن و امام حسین (علیه‌السّلام) به جا نمانده بود.
جابر جُعفی كه از موثقین راویان و أعاظم ناقلین احادیث می‌باشد می‌گوید:
«عندی خمسون ألف حدیثٍ، ما حدّثتُ منها شیئاً، كلُّها عن النبیّ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) من طریقِ أهل البیت.
«نزد من پنجاه هزار حدیث موجود می‌باشد كه من یكی از آن‌ها را هم بیان ننموده‌ام، هم? آن احادیث از پیغمبر اكرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است از طریق اهل بیت (علیهم‌السّلام)».[3]
و محمد بن مسلم هم از حضرت امام باقر سی هزار حدیث روایت كرده است.[4] كتب و مؤلفات دانشمندان و مورخان اهل تسنّن مانند: طبری، بلاذری، سامرا، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی، و كتبی مانند: موطّأ مالك، سنن ابی داود، مسند ابی حنیفه، مسند مروزی، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشری و ده‌ها كتاب دیگر كه از مهم‌ترین كتب جهان تسنّن است، پرواز سخنان پر مغز پیشوای پنجم است و همه جا جمل? «قال محمد بن علی» و یا «قال محمدٍ الباقر» به چشم می‌خورد.[5]
قدرت امام در دانش و علوم مختلف به حدّی بود كه زبان دانشمندان از دوست و دشمن را به اعتراف گشود. ابن حجر هیتمّی در صواعق محرقه گفته:
«محمدباقر به اندازه‌ای گنج‌های پنهان معارف و دانش‌ها را آشكار ساخته، حقایق احكام و حكمت‌ها و لطایف دانش‌ها را بیان نموده كه جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد سرپرست پوشیده نیست و از همین جاست كه وی را شكافنده و جامع علوم و برافرازند? پرچم دانش خوانده‌اند»[6]
عبدالله بن عطاء كه یكی از شخصیت‌های برجسته و از دانشمندان بزرگ عصر امام بود می‌گوید:
«من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعی به انداز? محفل محمد بن علی (علیه‌السّلام) از نظر علمی حقیر و كوچك ندیدم. من حكم بن عتیبه را كه در علم و فقه، مشهور آفاق بود، دیدم كه در خدمت محمدباقر مانند كودكی در برابر استادی ؟؟؟، زانوی ادب بر زمین زده، شیفته و مجذوب كلام و شخصیت او گردیده بود».[7]
امام محمدباقر (علیه‌السّلام) در سخنان خود، اغلب به آیات قرآن مجید استناد نمود، از كلام خدا مشاهده می‌آورد و می‌فرمود: هر مطلبی گفتم، از من بپرسید كه در كجای قرآن است تا آی? مربوط به آن موضوع را معرفی كنم.[8]
رجال و شخصیت‌های بزرگ علمی آن روز و همچنین عده‌ای از یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، كه هنوز در قید حیات بودند، از محضر آن امام هام استفاده می‌كردند. «جابر بن یزید جعفی» و «كیسان سجستانی» (از تابعین) و فقهایی مانند: «ابن مبارك»، «زهری»، «اوزاعی»، «ابوحنیفه»، «مالك»، «شافعی» و «زیاد بن متدر نهدی» از آثار علمی او بهره‌مند شده و سخنان آن حضرت را بی‌واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‌اند.[9]
حضرت باقر (علیه‌السّلام) شاگردان برجسته‌ای در زمینه‌های مختلف تربیت كرد. شخصیت‌های بزرگی همچون: محمد بن مسلم، ابو بصیر، بُرید بن معاوی? عجلی، زرارة بن أعین و حمران بن أعین، جابر بن یزید، هشام بن سالم، سُدیر صیرَفی، أعمش و معروف بن خرّ بود. و از تربیت یافتگان مكتب آن حضرتند. و پس از حضرت، در محضر حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) مقام والاتری را حائز بوده‌اند. حضرت صادق (علیه‌السّلام) بر ایشان نظر عطوفت و رحمت را نموه، و با احترام و ملایمت و مرافقت سلوك می‌فرمود.
شاگردان مكتب امام باقر (علیه‌السّلام) سر آمد فقها و محدثان زمان بودند و در میدان رقابت علمی بر فقها و قضات غیر شیعی برتری قابل توجّهی داشتند. آثار درخشان علمی پیشوای پنجم و شاگردان برجسته‌ای كه مكتب بزرگ وی تحویل جامع? اسلامی داد، پیشگویی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را عینیّت بخشید.
رسول خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مورد امام باقر (علیه‌السّلام) به جابر فرمودند:
«.... او درهای دانش را به روی مردم خواهد گشود»[10]
این بخشش علمی امام باقر (علیه‌السّلام) و ادام? آن توسط فرزندش امام صادق (علیه‌السّلام) باعث رشد و ترقّی و تعالی جامع? اسلامی و باعث افتخار و حقانیت شیعه گردید.
پی نوشت :
[1] - طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج، مشهد، نثر مرتضی، 1403ه.ق، ج1، ص 78
[2]- مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، بیروت، مؤسس? الوفاء، 1404ه.ق، ج 46، 222.
[3]- به نقل از: حسینی طهرانی، سید محمدحسین؛ امام شناسی، بیروت، الطبعة الاولی، دارالمحجّة البیضاء، بی‌تا، ج16و17، 195.
[4]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات علامه، 1379ه.ق، ج4، 195.
[5]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، 195و196.
[6]- ابن حجر هیتّمی، احمد؛ الصواعق المحرقه، الطبقه الثانیه، بیروت، دارالكتب العلمیّه، 1414ه.ق، 1993م، ص 304.
[7]- ابن كثیر، البدایة و النهایه، الطبعة، الثانیه، بیروت، مكتبة المعارف، 1977م، ج9، 311.
[8]- طبرسی، احتجاج، نجف، المطیعة المرتضویه، 1350ه.ق، ص 176.
[9]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، 195.
[10]- مجلسی، بحارالانوار، ج46، ص 225.
منبع: پژوهشکده باقرالعلوم
«أنا مدینة العلم و علیٌ بابها فَمن أَراد الحكمة فلیأتها من بابها»[1]
سال‌ها از بیان دلنشین و زیبای حضرت ختمی مرتبت (صلی‌الله‌علیه‌وآله) گذشت ولی نه اشخاص توفیق استفاده از این علوم را داشته و نه شرایط زمان و مكان و حكومت‌ها اجاز? بهره‌برداری از این اقیانونس عظیم و عمیق را داد.
وجود و ظهور یازده امام بعد از وجود مقدس امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) لطفی بزرگ برای امتی كه قدرشناس وجود نازنین، آن اولیاء الهی نبودند.
بهترین موقعیت و شرایط یك نهضت و قیام بزرگ علمی در زمان امام باقر (علیه‌السّلام) به وقوع پیوست. در آن شرایطی شیعه مثل سال‌های پیش از آن حضرت در تنگنا نبود. و این موقعیّت باعث شد تا آن امام به نشر و اشاع? حقایق و معارف الهی پرداختند و مشكلات علی را تشریح و جنبش علمی دامنه‌داری را به وجود آورد و مقدمات تأسیس یك دانشگاه بزرگ اسلامی را كه در دوران امامت فرزند گرامیش امام صادق (علیه‌السّلام) به اوج رسید، پی ریزی شود.
امام پنجم (علیه‌السّلام) در علم، زهد، عظمت و فضیلت سر آمد هم? بزرگان بنی‌هاشم عصر خویش بود و مقام بزرگ علمی و اخلاقی او مورد تصدیق دوست و دشمن بود. لقب آن حضرت «باقر» است كه حضرت رسول اكرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) به ایشان عطا فرمود و در مورد ایشان فرمودند:
«یَبقر العلم بَقْرًا» «او می‌شكافد علم دین را شكافتنی»[2]
آن حضرت را باقر گفتند چرا كه آن حضرت شكافند? علوم اوّلین و آخرین بود. این مقام علمی او باعث شده تا افراد زیادی برای سیراب شدن چشم‌های جوشان دانش و معارف او از نقاط دور به سوی او روانه شوند، به نحوی كه روایت و راویان از او بسیار شدند.
به قدری روایات و احادیث در زمین? مسائل و احكام اسلامی، تفسر، تاریخ اسلام و انواع علوم، از آن حضرت به یادگار مانده است كه تا آن روز از هیچ یك از فرزندان امام حسن و امام حسین (علیه‌السّلام) به جا نمانده بود.
جابر جُعفی كه از موثقین راویان و أعاظم ناقلین احادیث می‌باشد می‌گوید:
«عندی خمسون ألف حدیثٍ، ما حدّثتُ منها شیئاً، كلُّها عن النبیّ (صلی‌الله‌علیه‌وآله) من طریقِ أهل البیت.
«نزد من پنجاه هزار حدیث موجود می‌باشد كه من یكی از آن‌ها را هم بیان ننموده‌ام، هم? آن احادیث از پیغمبر اكرم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) است از طریق اهل بیت (علیهم‌السّلام)».[3]
و محمد بن مسلم هم از حضرت امام باقر سی هزار حدیث روایت كرده است.[4] كتب و مؤلفات دانشمندان و مورخان اهل تسنّن مانند: طبری، بلاذری، سامرا، خطیب بغدادی، ابونعیم اصفهانی، و كتبی مانند: موطّأ مالك، سنن ابی داود، مسند ابی حنیفه، مسند مروزی، تفسیر نقاش، تفسیر زمخشری و ده‌ها كتاب دیگر كه از مهم‌ترین كتب جهان تسنّن است، پرواز سخنان پر مغز پیشوای پنجم است و همه جا جمل? «قال محمد بن علی» و یا «قال محمدٍ الباقر» به چشم می‌خورد.[5]
قدرت امام در دانش و علوم مختلف به حدّی بود كه زبان دانشمندان از دوست و دشمن را به اعتراف گشود. ابن حجر هیتمّی در صواعق محرقه گفته:
«محمدباقر به اندازه‌ای گنج‌های پنهان معارف و دانش‌ها را آشكار ساخته، حقایق احكام و حكمت‌ها و لطایف دانش‌ها را بیان نموده كه جز بر عناصر بی‌بصیرت یا بد سرپرست پوشیده نیست و از همین جاست كه وی را شكافنده و جامع علوم و برافرازند? پرچم دانش خوانده‌اند»[6]
عبدالله بن عطاء كه یكی از شخصیت‌های برجسته و از دانشمندان بزرگ عصر امام بود می‌گوید:
«من هرگز دانشمندان اسلام را در هیچ محفل و مجمعی به انداز? محفل محمد بن علی (علیه‌السّلام) از نظر علمی حقیر و كوچك ندیدم. من حكم بن عتیبه را كه در علم و فقه، مشهور آفاق بود، دیدم كه در خدمت محمدباقر مانند كودكی در برابر استادی ؟؟؟، زانوی ادب بر زمین زده، شیفته و مجذوب كلام و شخصیت او گردیده بود».[7]
امام محمدباقر (علیه‌السّلام) در سخنان خود، اغلب به آیات قرآن مجید استناد نمود، از كلام خدا مشاهده می‌آورد و می‌فرمود: هر مطلبی گفتم، از من بپرسید كه در كجای قرآن است تا آی? مربوط به آن موضوع را معرفی كنم.[8]
رجال و شخصیت‌های بزرگ علمی آن روز و همچنین عده‌ای از یاران پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌وآله)، كه هنوز در قید حیات بودند، از محضر آن امام هام استفاده می‌كردند. «جابر بن یزید جعفی» و «كیسان سجستانی» (از تابعین) و فقهایی مانند: «ابن مبارك»، «زهری»، «اوزاعی»، «ابوحنیفه»، «مالك»، «شافعی» و «زیاد بن متدر نهدی» از آثار علمی او بهره‌مند شده و سخنان آن حضرت را بی‌واسطه و گاه با چند واسطه، نقل نموده‌اند.[9]
حضرت باقر (علیه‌السّلام) شاگردان برجسته‌ای در زمینه‌های مختلف تربیت كرد. شخصیت‌های بزرگی همچون: محمد بن مسلم، ابو بصیر، بُرید بن معاوی? عجلی، زرارة بن أعین و حمران بن أعین، جابر بن یزید، هشام بن سالم، سُدیر صیرَفی، أعمش و معروف بن خرّ بود. و از تربیت یافتگان مكتب آن حضرتند. و پس از حضرت، در محضر حضرت امام جعفر صادق (علیه‌السّلام) مقام والاتری را حائز بوده‌اند. حضرت صادق (علیه‌السّلام) بر ایشان نظر عطوفت و رحمت را نموه، و با احترام و ملایمت و مرافقت سلوك می‌فرمود.
شاگردان مكتب امام باقر (علیه‌السّلام) سر آمد فقها و محدثان زمان بودند و در میدان رقابت علمی بر فقها و قضات غیر شیعی برتری قابل توجّهی داشتند. آثار درخشان علمی پیشوای پنجم و شاگردان برجسته‌ای كه مكتب بزرگ وی تحویل جامع? اسلامی داد، پیشگویی پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌وآله) را عینیّت بخشید.
رسول خاتم (صلی‌الله‌علیه‌وآله) در مورد امام باقر (علیه‌السّلام) به جابر فرمودند:
«.... او درهای دانش را به روی مردم خواهد گشود»[10]
این بخشش علمی امام باقر (علیه‌السّلام) و ادام? آن توسط فرزندش امام صادق (علیه‌السّلام) باعث رشد و ترقّی و تعالی جامع? اسلامی و باعث افتخار و حقانیت شیعه گردید.
پی نوشت :
[1] - طبرسی، احمد بن علی؛ الاحتجاج، مشهد، نثر مرتضی، 1403ه.ق، ج1، ص 78
[2]- مجلسی، محمدباقر؛ بحارالانوار، بیروت، مؤسس? الوفاء، 1404ه.ق، ج 46، 222.
[3]- به نقل از: حسینی طهرانی، سید محمدحسین؛ امام شناسی، بیروت، الطبعة الاولی، دارالمحجّة البیضاء، بی‌تا، ج16و17، 195.
[4]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، تصحیح سید هاشم رسولی محلاتی، قم، انتشارات علامه، 1379ه.ق، ج4، 195.
[5]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، 195و196.
[6]- ابن حجر هیتّمی، احمد؛ الصواعق المحرقه، الطبقه الثانیه، بیروت، دارالكتب العلمیّه، 1414ه.ق، 1993م، ص 304.
[7]- ابن كثیر، البدایة و النهایه، الطبعة، الثانیه، بیروت، مكتبة المعارف، 1977م، ج9، 311.
[8]- طبرسی، احتجاج، نجف، المطیعة المرتضویه، 1350ه.ق، ص 176.
[9]- ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، ج4، 195.
[10]- مجلسی، بحارالانوار، ج46، ص 225.
منبع: پژوهشکده باقرالعلوم
