انسان کامل از دیدگاه امام سجاد(ع)

به گزارش گروه وبگردی باشگاه خبرنگاران جوان؛ عرفان نظری به تبیین رابطه بین انسان و خدا می‌پردازد؛ این نوع عرفان در بردارنده عناصری مانند: اسماء و صفات حق، ذات حق، اراده ازلیه، انسان کامل، رحمت حق و قضا و قدر می‌باشد.

این‌که «انسان کامل» کیست و چه ویژگی‌هایی دارد، همواره مورد بحث دانشمندان علوم اسلامی بوده است. یافته‌های حاصل از پژوهش نشان می‌دهد که انسان کامل و واقعی، انسانی است که با بهره‌مندی از معارف نورانی حق بتواند استعدادهای روحی، اخلاقی ، علمی و ... خود را شکوفا سازد و خود را به فضایل اخلاقی آراسته نماید.

بی‌شک آیات قرآن و سیره و سخنان معصومین(ع) اصیل‌ترین منابع برای این شناخت، می‌باشد و در این میان، صحیفه سجادیه در جای جای خود ویژگی‌های انسان کامل و راه‌های تعالی معنوی انسان و رسیدن او به کمال و سعادت را نشان داده است. این صحیفه اگر چه ظاهرا کتاب دعا محسوب می‌شود اما در واقع یک دایرهالمعارف علوم است که در قالب دعا، معارف والای توحید، معاد، نبوت، امامت و انسان کامل در آن به چشم می‌خورد و آن‌چه انسان برای سعادت خود به آن نیاز دارد در آن یافت می‌شود.

انسان کامل از دیدگاه امام سجاد(ع)

امام سجاد(ع) در بخشی از دعاهای خویش در صحیفه سجادیه با اشاره به فضل و برتری حقیقی در وجود انسان‌ها، انسان کامل و واقعی را کسانی معرفی می‌کند که همواره مطیع فرمان حضرت حق باشند، حتی اگر از مادیات دنیا بی‌بهره باشند.

در نظر آن حضرت(ع)، سعادت حقیقی و فضیلت واقعی در گرو عزتی است که پروردگار به انسان عطا نماید؛ «چه آنکه شریف آن است که طاعت تو او را شریف نموده و عزیز کسی است که عبادت تو او را عزت داده پس بر محمد و آلش درود فرست و مارا از ثروتی فنا ناپذیر بهره‌مند کن و به عزتی دائم تأیید فرما» .

امام سجاد(ع) هم‌چنین اهل‌بیت پیامبر(ع) را به عنوان حاملان رسالت انبیاء و امامان بلافصل پیامبراکرم(ص) را به‌عنوان اسوه و الگوی انسان‌ها معرفی می‌کند، به‌گونه‌ای که صلوات بر محمد و خاندان مطهرش را به عنوان ترجیع‌بند دعاهایش قرار داده و با تجلیل از امامان راستین و شهدای راه حق و حقیقت، با التماس از خداوند می‌خواهد که ایشان را نیز در صف شهدا قرار دهد و به تعبیری آرزوی شهادت‌طلبی می‌کند؛ زیرا شهید سعادتمند دو جهان است و این یکی از اهداف انسان کامل است؛ «سپاسی که به سبب آن در گروه نیک‌بختان از دوستان در آییم و در سلک شهیدان به شمشیر دشمنان قرار گیریم».

ویژگی‌های انسان کامل از نظر امام سجاد(ع)

ویژگی‌های انسان کامل در جای جای صحیفه سجادیه فراوان یاد شده است. تفکر در محتوای این دعاها یکی از بهترین راه‌های شناخت ابعاد مختلف انسان کامل از دیدگاه صحیفه سجادیه است. در این مجال اندک تنها به برخی ویژگی‌های انسان کامل و آرمانی از دیدگاه امام سجاد(ع) اشاره می‌شود:

1. عبودیّت

«و بر بندگی‌ات رامم ساز و بندگی‌ام را به آلودگی خودپسندی تباه مکن و خیر و نیکی را برای تمام مردم به دست من جاری ساز».

بندگی خدا یکی از صفات مؤمنان است. آن‌ها همیشه در عبودیت خدا و صراط مستقیم گام بر می‌دارند. آن‌ها به بندگی خدا افتخار می‌کنند؛ چون آن است که به انسان قدر و قیمت می‌بخشد و به وی عزت و بزرگی می‌دهد به شرط آن‌که خداوند عبودیت او را بپذیرد چون خداپرستی و فرمانبرداری از او و فرامینش راه نجات از هواپرستی، است.

راغب در مورد واژه «عبد» می‌گوید: «اظهار فروتنی و طاعت و فرمانبرداری و نهایت فروتنی و طاعت است و تنها کسی شایسته پرستش است که نهایت کمال و فضیلت از اوست».

قرآن می‌فرماید: «أَمَرَ أَلَّا تَعْبُدُوا إِلَّا إِیَّاهُ»دستور داده که جز او کسی را نپرستید. در سوره فاتحه تنها عبادت را برای خدا دانسته و از زبان مومنان می‌فرماید: «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ»تنها تو را می‌پرستیم و بس و به جز تو نجوییم یاری ز کس.

وقتی متوجه باشیم که ما برای بندگی خدا خلق شده‌ایم و بندگی غیر خدا باعث بی‌محتوا شدن زندگی ما می‌شود، اصل وجودی انسان هم با بندگی معنا می‌یابد و به اصل خود نزدیک می‌شود (دعای 20صحیفه)؛ که در غیر این صورت از قیامت و هدف اصلی زندگی باز می‌مانیم.

امام سجاد(ع) خود انسان کامل و نمونه والای تخلق به اخلاق الله است و اگر از خداوند چنین درخواست می‌کند می‌خواهد ما بدانیم که اگر انسان دارای ایمان واقعی به خدا باشد، می‌تواند دعا کند و صمیمانه از خدا بخواهد که مسبب‌الاسباب وسیله انجام امور را فراهم آورد، بدون اینکه عمر گرانقدرشان در آن را ه به کار برده شود.

2. حبّ ذات الهی

«و راهی هموار به سوی عشقت برایم باز کن و به سبب آن خیر دنیا و آخرتم را کامل گردان».

محبت در حقیقت حالتی است که در یک موجود ذی‌شعور نسبت به چیزی که با وجود او ملایمتی و با تمایلات و خواسته‌های او تناسبی داشته باشد، به وجود می‌آید. مرتبه کامل محبت خدا برای اولیای خدا و کسانی که به مقام توحید رسیده‌اند حاصل می‌گردد. این محبت هنگامی پدید می‌آید که انسان به معرفت کامل و عمیق به خدای متعال و اسماء و صفات او دست یافته باشد؛ به گونه‌ای که به خوبی دریابد غیر از ذات پاک الهی هیچ موجودی استقلال ندارد و همه هر چه دارند از خدای هستی بخش گرفته‌اند، به ویژه اگر انسان به معرفت شهودی نایل شده و به مقام توحید ذاتی برسد. تنها یک محبت اصیل در اعماق نفس وی حاصل می‌گردد که متعلق به ذات خدای متعال خواهد بود و دیگر محبت‌های وی هر چه باشد و به هر کس و هر چیز تعلق گرفته باشد به منزله فروع و شاخه‌های محبت او به خداوند خواهد بود؛ تا آن‌جا که حتی خود دوستی انسان نیز اصالتش را از دست می‌دهند، چرا که آدمی با این بینش خود را نیز شأنی از شئون خدای سبحان و جلوه‌ای از جلوه‌های او می‌بیند. این نوع محبت هرچند اصیل اما عمومی نیست و کمتر کسی به آن دست می‌یابد.

امام سجاد(ع) در این دعا محبت و عشق به ذات احدیّت را راهی به سوی عاقبت بخیری انسان‌ها در دو جهان قلمداد می‌کند؛ این عشق به معبود است که انسان را به سرمنزل مقصود می‌رساند و هویت انسان کامل و واقعی شکل می‌گیرد.

3.تواضع و فروتنی

«خداوندا! همان‌قدر که در چشم مردم بر مقامم می‌افزایی در چشم من از مقامم بکاه».

علت چنین تقاضایی از خدا این است که تواضع به هنگام رفعت، مانند شُکر است به هنگام نعمت؛ و گرنه به نعمت مشغول می‌شویم و از مُنعِم غافل می‌گردیم و چه بسیار انسان‌ها که چون در هنگام رفعت تواضع پیشه نکردند، به انحطاط اخلاقی افتادند.

پیامبر اکرم(ص) می‌فرماید: «افضل الناس عبدأ من تواضع عن رفعه؛ برترین مردم از جهت بندگی کسی است که هنگام رفعت اجتماعی، تواضع پیشه کند» این نهایت تواضع یک فرد است که چون بخواهد از نظر اجتماعی مقام او بالا رود از نظر درونی به آن حدّ رسیده باشد که بر فروتنی و تواضع خود بیفزاید؛ و این کار باعث می‌شود تا انسان هرگز شخصیت واقعی خود را فراموش نکند و به کبر و غرور مبتلا نگردد.

امام سجاد(ع) شرایط امتحان انسان‌ها را وقتی می‌داند که نظرها به او جلب شده و چون در شرایط رفعت و برتری اجتماعی، اهل تواضع بود فضیلت اخلاقی خود را به دست آورده است.

4.نرم‌خویی

«مرا به صفت نرم‌خویی بیارای».

نرم‌خویی، یکی از ویژگی‌های انسان کامل است که قرآن کریم نیز به آن سفارش کرده است.

نرم‌خویی یکی از عوامل محبوبیت، جذب و علاقه‌مندی مردم به فرد نرم‌خو می‌گردد. این ویژگی درونی باعث می‌شود که انسان کامل به نتیجه مطلوب خود دست یابد.

با نرم‌خویی احترام انسان‌ محفوظ می‌ماند و از بسیاری از گناهان که ممکن است با تندخویی صورت پذیرد، جلوگیری می‌نماید.[17] به همین دلیل امام سجاد(ع) در این دعا به منظور انجام امور اجتماعی به نحو احسن، آراستگی درونی خود را به این صفت از خداوند طلب می‌کند.

راه‌های رسیدن انسان کامل به کمال حقیقی

امام سجاد(ع) راه رسیدن به کمال حقیقی(خدا) را برای مردم کوتاه کرده است؛ و هم‌چنین به انسان‌ها می‌آموزد که چگونه با خدای خود سخن بگویند و از او چه بخواهند.

یکی از راه‌های رسیدن به سعادت، کمال ایمان، همراه با عمل صالح است. ایمان دارای پنج اصل اساسی (توحید، عدل، نبوت، امامت، معاد)است و این اصول شروط اساسی ایمانی انسان کامل و راه رسیدن وی به فلاح و رستگاری است. در ادامه به این اصول مهم نیز پرداخته می‌شود.

ایمان توأم با عمل صالح

ایمان اصیل‌ترین و با ارزش‌ترین حالات انسانی است که زیربنای اخلاق پسندیده و صفات شایسته است. در قرآن بیش از 800 بار واژه ایمان و مشتقات آن آمده است، که این نشان‌دهنده اهمیت این واژه در قرآن کریم است؛ و متجاوز از 90 بار بعد از ایمان، از عمل صالح یاد می‌کند و سعادت و جاودانی انسان‌ها را در توأمان بودن ایمان و عمل صالح می‌داند.

در محتوای ایمان، نوعی تصدیق نهفته است؛ زیرا وقتی انسان به چیزی ایمان آورد، به نوعی آن را تصدیق کرده است: «وَلَکِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیْکُمُ الْإِیمَانَ وَزَیَّنَهُ فِی قُلُوبِکُمْ؛ ولی خدا ایمان را برای شما دوست داشتنی گردانید و آن‌را در دل‌های شما بیاراست».

امام سجاد(ع) در دعای مکارم‌الاخلاق اولین چیزی که از خداوند درخواست می‌کند، کمال ایمان است: «ایمانم را به درجه کامل‌ترین ایمان برسان» در اینجا بالاترین درجه ایمان از خداوند طلب شده است.

پنج اصل مهم ایمانی انسان کامل

1. ایمان به حقیقت توحید

توحید، از مهم‌ترین اصول اعتقادی هر مسلمانی است که همه اعمال و رفتار وی در سایه این اصل مهم اعتقادی، معنا و مفهوم پیدا می‌کند.

انسان کامل، ژرفای توحید را دریافته است. بدیهی است که شناخت صحیح معارف الهی تنها از طریق انسان‌های برگزیده و معصوم مقدور است؛ زیرا تنها آنان هستند که مطابق آیه شریفه «إِنَّمَا یُرِیدُ اللَّهُ لِیُذْهِبَ عَنْکُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ‌الْبَیْتِ وَیُطَهِّرَکُمْ تَطْهِیرًا»[21] از هرگونه رجس و پلیدی پاک شده و شایسته دریافت معارف عمیق و بلند الهی گشته‌اند و از شرک و انحراف و ارتداد مصونند.

از دیدگاه امام سجاد(ع) ایمان به خدای یکتا و باور خالصانه به توحید و پاکی از هر نوع شرک برای انسان آرمانی ضروری است.

تمام فرازهایی که حضرت به ستایش خداوند می‌پردازد تاکید بر این ویژگی انسان کامل است «و ستایش مخصوص خداست که به ما معرفت خود را عطا فرمود و خود را به ما شناسانید و برخی از درهای نامتناهی علم به ربوبیتش را بر ما گشود و از لطفش به مقام رفیع اخلاق در توحید و یگانگی خود ما را راهنمایی کرد و از شائبه شرک و الحاد دور گردانید».

2. ایمان به عدل الهی

امام سجاد(ع)در برخی از دعاها این اصل مهم را بیان نموده و تلاش می‌کند راه را برای انسان کامل هموار سازد تا به درک صحیح این موضوع دست یابد، تا آن‌جا که می‌فرماید: «به این حقیقت رسیده‌ام که در حکم تو ستمی و در عذابت عجله‌ای نیست؛ چون کسی‌ شتاب می‌کند که از فوت برنامه بترسد و کسی نیاز به ستم پیدا می‌کند که ناتوان است و تو ای خدای من از آن بسیار بالاتری».

3. ایمان به وحی و نبوت

انسان آرمانی باید به وحی و نبوت پیامبران‌الهی به ویژه حضرت محمد(ع) اعتقاد و باور داشته باشد.

امام سجاد(ع)به منظور تأکید بر این امر، در بیشتر دعاهایش به موضوعاتی چون پیامبری انبیا و رسالت حضرت ختمی مرتبت(ص) و فرشته وحی پرداخته است: «و سپاس خدای را که به واسطه پیامبرش بر ما منت نهاد، منتی که کرامت‌های گذشته و مردم پیشین از آن بی بهره بودند...».

4. ایمان راسخ به امامت ائمه اطهار(ع)

انسان کامل باید باوری قوی به ائمه اطهار(ع)داشته باشد و گرنه فاقد شرط اساسی ایمانی انسان کامل است؛ «بار خدایا! مرا از اهل توحید و از گروندگان به خود و اهل تصدیق و اعتراف کنندگان به پیامبرت و پیشوایانی که طاعت و پیروی از ایشان را واجب کرده ای قرار ده» امام (ع) در این دعا باور خود را به عنوان نمونه انسان کامل به اصل امامت نشان داده است.

5. ایمان به معاد

امام سجاد(ع) لابه‌لای دعاهای خود به این اصل نیز پرداخته است که باور به آن یکی از راه‌های رسیدن انسان به فلاح و رستگاری است. «آنچه را از متاع نابود شدنی دنیا از من گرفتی همان را در خزانه‌های پایدارت برایم ذخیره کن و آنچه از توشه ناچیز دنیا به من داده‌ای و هر متاعی از آن که در همین دنیا به من عطا فرموده‌ای وسیله رسیدن به جوار خود و پیوستن به مقام قرب و سبب رسیدن به بهشت قرار ده».

امام سجاد(ع) در این دعا با بیان این که زندگی دنیا فانی است و ورای دنیا، آخرتی است که مقصود اصلی است و انسان باید برای آخرت تلاش کند تا بتواند به مقام قرب الهی نایل آید، به ارائه بینش صحیح نسبت به دنیا و آخرت پرداخته است.

نتیجه

انسان کامل کسی است که همواره مطیع فرمان حضرت حق است و با شناختن حقیقت خود و عظمت وجودی خویشتن می‌کوشد نفس خود را از رذایل اخلاقی دور کند و با انجام عبودیت به مقام «عبدالله» عروج نموده و راه رسیدن به مقام «قاب قوسین أو أدنی» را هموار سازد.

انسان با مکارم اخلاق می‌تواند اخلاق قدسی و الهی داشته باشد و هدف از انسانیت خویش را در عالم هستی، عینیّت بخشد.

«انسان کامل» و آرمانی با ایمان به پنج اصل مهم: توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد می‌تواند به کمال حقیقی که همان قرب خدای‌متعال است برسد.

امام سجاد(ع) با محور قرار دادن خدا در دعاهای مختلف به ما می‌فهماند که محور زندگی انسان در تمام شئون آن باید خدا و عشق و محبت به او باشد.

منبع: فارس

انتهای پیام/

ویژگی های انسان کامل از دیدگاه امام سجاد (ع) چیست؟