به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از همدان، این بازارهای زیبا که همگی از دوره قاجار به یادگار مانده، میراثی است ماندگار که علاوه بر بی نظر بودن و معماری باشکوه آن، بعد از گذشت سالیان امروز هم کاربری دارد.

این بازار ها انباشته از فراورده های بومی هستند. به طور مثال یکی از تولیدات اصلی همدان محصولات چرمی است.کاروان های حامل پوست خام به اینجا می آیند زیرا همدان به لحاظ دباغی و کار بر روی پوست و تبدیل آن به اشیای تزئینی شهرت دارد.

راسته‌های غیرمسقف و قدیمی نیز در اصل مسقف بوده است. در این مجموعه حدود ۲۴ سرا وجود دارد که بزرگ‌ترین آن‌ها سرای گلشنی و آبادترین آن‌ها سرای گمرک است که جدیدا نوسازی شده است؛ اما زیباترین و در عین حال سالم‌ترین سراها، سرای میرزا کاظم است.

همدان با پیشینه تاریخی کهن، بنابر تحقیقات انجام شده، بالغ بر 20 کاروانسرا در بازار قدیمی خود دارد.

كاروانسراها بناهای نسبتا وسیعی هستند که تعداد زیادی حجره و مغازه در داخل آنها وجود دارد و در گذشته در مجاورت بازار بنا می شدند به نحوی که می توان گفت قسمت تجاری سراها به نوعی نقش پاساژهای امروزی را ایفا می کرد و قسمت مسکونی آن مورد استفاده کاروانیان و تجار بود.

به تعبیر دیگر "کاروانسراها" محل تجمع افرادی بود که در امر تجارت مشغول بودند و با سکنا گزیدن در کاروانسراها با همنوعان تاجر خود ارتباط برقرار کرده و اجناس مختلفی را که به همراه داشتند و از این طریق به فروش می رساندند و بدین منوال نیز مایحتاج خود را تأمین می کردند.

اکثر کاروانسراهای مهم همدان نیز یادگار زمان قاجاریه می‌باشند. چندین منظور در بنای آنها بوده بدین معنی که در دو طبقه ساخته شده از طبقات پایین به عنوان دکان (حجره) و دفتر امورتجاری استفاده می‌شد و طبقه فوقانی انبارهایی برای تگهداری کالا بود که بعدها از این طبقه برای دفتر تجاری نیز استفاده می‌شد.

همچنین محوطه‌های سرپوشیده‌ای در جنب کاروانسرا یا زمینی در گوشه‌ای از آن به عنوان طویله برای نگهداری شترو اسب و الاغ می‌ساختنند.

بعضی از صاحبان کاروانسراهای بزرگ در محلات دیگری ساختمان هایی داشتند که از آن برای نگهداری چهارپایان و محل بیتوته کاروانیان استفاده می‌کردند، بعد از تخلیه کالاها عمله کاروان و ستوران را به اماکن هدایت می‌نمودند.

به این بناها نیز کاروانسرا می‌گویند. تجار عمده و صاحبان سرمایه کالاهای خود را توسط دلالان و بنکدارن در سطح شهر یا سایر بلاد پخش می‌کردند و به‌وسیله همان افراد نسبت به خرید امتعه صادراتی اقدام می‌نمودند و خود نیز با دلالان و تجار کشورهای اروپایی و آمریکاو آسیایی که خواستار خرید کالاهایی نظیر فرش و چرم و غیره بودند ، مستقیماً ارتباط برقرار می‌کردند.

کاروانسرای حسین خانی با مساحتی حدود 2200 متر مربع دارای 16باب حجره در گرداگرد حیاط مرکزی میباشد ،این سرا با پلان مستطیل شکل در شمال بازار اصلی وانتهای راسته حسین خانی قرارگرفته است در نمای این کاروانسرا تزئینات آجر کاری بصورت حصیری به چشم می خورد

كاروانسراي زغالی های همدان در ضلع شمال غرب تپه مصلي همدان واقع شده از آثار زيباي دوران قاجاريه است و بخش اصلي كاروانسرا تخريب شده وفقط سردر و هشتی ورودی آن سالم مانده و در حال حاضر در وضعيت تخريبی قرار دارد و به محل تجمع معتادان تبديل شده است.

کاروانسرای قبله مربوط به دوره قاجار است و در همدان، میدان امام خمینی، خیابان باباطاهر، راسته قبله، کاروانسرای قبله واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۸ اسفند ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۵۱۲۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایرانبه ثبت رسیده است.

این کاروانسرا با پلان مربع شکل چهار ایوانی ومساحتی حدود 3000متر مربع دارای 40حجره در طبقه بالا و45حجره در طبقه پائین است .این بنا با تزئینات آجرکاری حصیری از آثار دوران قاجار میباشد.

 کاروانسرای نو مربوط به دوره قاجار - دوره پهلوی است و در همدان، میدان امام، خیابان باباطاهر واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۸ اسفند ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۵۱۲۵ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

كاروان‌سراي “نو” در ضلع شرقي مسجد پيغمبر (ص) در راسته كليميان واقع شده كه داراي دو هزار متر مربع مساحت و 82 باب حجره است.

کاروانسرای یعقوب یاری مربوط به دوره قاجار است و درهمدان، میدان امام، خیابان بابا طاهر، راسته پیغمبر، کاروانسرای یعقوب یاری واقع شده و این اثر در تاریخ ۱۸ اسفند ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۵۱۲۶ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

1.سرای قلمدانی 2.سرای حسین خانی 3.سرای گلشن4.سرای حاج میرزا کاظم 5.سرای سبزوانی (ابوطالب) 6.سرای حاج صفرخان 7.سرای تحدید (مردا:تحدید امور تریاک) 8.سرای نو 9.سرای افتخاری 10.سرای قبله 11.سرای شریفیه 12.سرای نصراالله بیگی 13.سرای پیغمبر 14.سرای مطلب 15.سرای قدسیه 16.سرای بانک 17.سرای حاج ملایوسف 18.سرای حاج رضا 19.سرای روحیه 20.سرای دالان دراز 21.سرای آهن فروش ها (شریف الملک) 22.سرای یعقوب یاری 23.سرای نهاوندیها 24.سرای زرگرها 25.سرای موزوچی 26.سرایحافظیه 27.سرای سید علی قربان 28.سرای نیلی 29.سرای حاج هادی 30.سرای گمرک 31.سرای مصطفی قلی خان

سراهای تخریب شده عبارتند از:

32.سرای سینا (مرغیها) 33.سرای حاج محمد ابراهیم بیگ 34.سرای چاله انبار 35.سرای حاج فضل الله 36.سرای حاج خداکرم

تمامی بازارهای همدان در حول و محور مسجد جامع ساخته شده. تجار و پیشه وران نماز ظهر و عصر را در آنجا اقامه می‌کردند و می‌کنند.

این بنا در ابتدای خیابان اکباتان و نزدیک میدان امام خمینی همدان واقع گردیده و قدیمی ترین و معتبرترین مساجد همدان است.

بناى مسجد جامع همدان داراى طرحى مستطیل شکل و چهار ایوانیِ ناقص است. قسمت‌هاى جنوبى این مسجد شامل ایوانى مرتفع مى‌باشد که رسمى بندى جلوى آن از آجر و کاشى معرق ساده ساخته شده و بر روى آن با کاشى فیروزه رنگ نام «اللّه» و نام پنج تن نوشته شده است. گنبد آن نسبتاً بزرگ و دو پوششه است. این مسجد رواق‌هاى زیبا و دیدنى دارد.

ضلع غربى شامل هشتى مقرنس‌کارى شده و شبستان کوچک و کم ارتفاع زمستانى است. ضلع شرقى مسجد در مقیاس کوچک‌تر از بخش قدیمى باقى مانده است.

در حال حاضر مسجد داراى سه ایوان، دو شبستان و گنبدى آجرى و صحن وسیع و دلبازى است که حوض بزرگى را در خود جاى داده است. ایوان اصلى در ضلع جنوبى واقع شده و در دو ضلع شرقى و شمالى نیز مناره‌هایى قرار دارد. طاق‌نماهاى کم عمقى نیز در ضلح جنوبى صحن وجود دارد.

این بنا به شماره 1723/2 به ثبت تاریخی رسیده است.

جز مسجد جامع مساجد کوچک‌تری را در جای جای بازار مشاهده می‌کنیم کسبه‌ای که به مسجد جامع دور ترند نمازظهر و عصرخود را در آنجاها به جا می‌آورند مانند مساجد: پیغمبر در راستای پیغمبر. سر نمازگاه ابتدا ی گندمی‌ها. مسجد آقای آخوند در انتهای راسته گندمی‌ها.

مجموعه کنونی بازار همدان که عمدتا مربوط به دوره قاجاریه و بعد از آن است، حدود ۳۰ راسته بازار و ۲۴ سرا دارد که اغلب صورت اولیه آن‌ها تغییر یافته است. راسته‌ها اغلب به جهت نوع فعالیتی که دارند نام‌گذاری شده‌اند (مانند راسته بازار زرگرها، صندوق‌سازها، قنادها) و یا به نام بانیانشان نامیده می‌شوند (بازار زنگنه، حسین‌خانی، حاج فضل‌الله و ...). از مجموعه راسته بازار، تعدادی مسقف‌اند از جمله، راسته بازارهای مسجد جامع، قصاب‌ها، قنادها، نخودبریزها، کفش‌دوزها، حلاج‌خانه، سمسارها، پوشش تعدادی از این راسته‌ها مسقف به طاق و گنبد و بقیه جدید و فلزی است.

راسته‌های غیرمسقف و قدیمی نیز در اصل مسقف بوده است. در این مجموعه حدود ۲۴ سرا وجود دارد که بزرگ‌ترین آن‌ها سرای گلشنی و آبادترین آن‌ها سرای گمرک است که جدیدا نوسازی شده است؛ اما زیباترین و در عین حال سالم‌ترین سراها، سرای میرزا کاظم است.

در بازار تاریخی همدان چند گرمابه عمومی نیز مخصوص بازاریان و مسافران وجود داشت که فقط روزها فعال بودند. همچنین در تقاطع راسته‌ها، نانوایی، آشپزی، دکان‌های بقالی و قهوه‌خانه (چایخانه) در سراسر روز به کار مشغول بودند.

این بازار در دوره قاجاریه بازسازی شد و در دهه 1330 خورشیدی، سقف طاقی و قوسی شکل بازار به بهانه تاریکی توسط شهرداری وقت حذف شد اما در همان سال بازاریان تابستانی بسیار گرم و زمستانی بسیار سخت را پشت سر گذاشتند و در نهایت به ایجاد سقف چوبی و شیروانی اقدام کردند.

بازار تاریخی همدان در چند سال گذشته بارها قربانی حریق شده است که این حوادث ناگوار سبب از بین رفتن بخش‌های مختلفی از این مجموعه شده است. در آتش‌سوزی اخیر که در تاریخ 20 اردیبهشت ماه سال 1392 خورشیدی رخ داد، راسته بازار نخود بریزها و خرازی‌ها از بین رفت (بازار نخود بریزها بخشی از بازار مرکزی بود که در اثر وضعیت نابسامان کشاورزی استان، به محل فروش لوازم بهدشتی تبدیل شد و به راسته خرازی فروشی‌ها تغییر نام یافت.

از 5 سال گذشته تاکنون این چهارمین آتش‌سوزی در بازار همدان است که به علت نقص در سیستم برق‌رسانی و سیم‌کشی اتفاق افتاده است.

انتهای پیام /ص.ف

گزارش از الهام صریحی فاضل