زندگی در برزخی به نام حاشیه نشینی

به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از یاسوج ؛  حاشیه نشینی از آن دسته معضلات اجتماعی روبه گسترشی است که قائل به مرز وجغرافیای خاصی نیست ودامنه آن تا کشورهای توسعه یافته هم رسیده ،موضوعی که رضا جعفری سدهی رئیس اورژانس اجتماعی کشور نیز آن را تایید و در این خصوص با بیان اینکه موضوع حاشیه نشینی در تمامی کشورها به یک بحران اجتماعی تبدیل شده،گفت: موضوع سکونتگاه های غیر رسمی و حاشیه نشینی یکی از مهمترین معضلات هزاره سوم است، به طوری که در سراسر دنیا از هر ۶ نفر یک نفر در سکونتگاه‌های غیر رسمی زندگی می کنند.

وی با اشاره به این که کشورهای در حال توسعه همواره بیشتر از سایر کشورها درگیر معضل حاشیه نشینی هستند، عنوان کرد: در حالت کلی حدود ۴۰ درصد از جمعیت یک کشور در حال توسعه در سکونتگاه های غیر رسمی زندگی می کنند.

دراین میان کشور ما به عنوان یک کشور درحال توسعه نیز از این قاعده مستثنی نبوده و طی سالیان اخیراین پدیده درکشور به صورت یک بحران مهم سربرآورده وهمین امر هم مسئولان رامتقاعده کرده تا به فکراندیشیدن چاره ای اساسی دراین زمینه باشند،چرا که این پدیده ناپسند اجتماعی که به گواه آمارها بیش از 11میلیون و پانصدهزار نفر را در 2700 نقطه کشور را شامل می شود باعث تاثیرات منفی و زیان باری بر محیط انسانی، محیط زیست و شرایط کالبدی شهری شده و علاوه براین میزان آسیب های اجتماعی را نیز در کشور افزایش داده است.

تعریف پدیده حاشیه نشینی

شاید برای شناخت بهتر پدیده حاشیه نشینی بهتر باشد به تعریفی که سازمان ملل درباره این پدیده ارائه داده توجه کنیم.مطابق تعریف سازمان ملل حاشیه‌نشینی پدیده‌ای است که با اسکان غیررسمی و بدون مجوز اقشار کم درآمد در مکان‌های مستعد کناره شهرها آغاز می‌شود.

یک کارشناس آسیب های اجتماعی هم درخصوص تعریف این پدیده گفت: حاشینه نشینان به کسانی گفته می شود که خارج ازنظام اجتماعی و فرهنگی خودشان زندگی می کنند.

گراوند درتشریح این پدیده با بیان اینکه حاشیه نشینی محصول عدم تعادل منطقه ای درکشور است می گوید: ساکنان مناطق محروم کشور مجبورند به مکانی که درآنجا امکانات وامنیت متمرکز شده مهاجرت کنند .

وی البته دلیل این مهاجرتها را تمرکز‌ امکانات و ظرفیت‌ها در شهرهای بزرگتر‌ می داند.

پیشینه مهاجرت وحاشیه نشینی در کشور

درکنار تعریف پدیده حاشیه نشینی که ارتباط تنگاتنگی وهمزاد گونه ای بامهاجرت دارد، موضوع مهم دیگربررسی سیر این پدیده در کشور است.

یک استاد علوم سیاسی درخصوص وقوع این پدیده درکشور با بیان اینکه مهاجرت در ایران ضرورتی اجتناب ناپذیر بود که به معضل بدل شد گفت: مهاجرت درایران یک سیاست عامدانه و در واقع ضرورتی برای تامین نیروی کار بود که در دوره اول توسعه اتفاق افتاد.

وی اضافه کرد: در زمان مدرنیزاسیون، به دلیل نیاز کارخانجات به نیروی انسانی گسیل نیروهای عشایر وروستایی به سمت شهرها در دستور قرار گرفت تا نیاز و تقاضای بازار کار برآورده شود.

از نظر این کارشناس مسائل سیاسی نحوه مواجهه باغرب وچگونگی تجربه مدرنیته در کشور درپیدایش پدیده مهاجرت نقشی تعیین کننده داشته، به گونه ای که این مواجهه از یک سو سبب ایجادنگاهی خوش بینانه به غرب شد و ازسوی دیگر منجربه حاکم شدن روحیه خود کم بینی و طرد سنتها گردید،که دراثر آن روستاها بعنوان یکی ازتجلی گاه های اصلی سنت ها تحت تاثیر قرار گرفت وهمین امرهم سبب گردید تا نگاه مثبت به روستاها در دوره پهلوی جای خود را به یک نوع دلزدگی و تفکرمنفی نسبت به روستاییان بدهد،تفکری که درآن روستاییان را جامعه ای با فرهنگ عقب مانده تر معرفی می کرد و درنتیجه این وضعیت روند مهاجرت در دهه 40 و50 شدت گرفت .

این استاد دانشگاه ادامه داد: با پیروزی انقلاب اسلامی از شدت وبار نگاه منفی به جامعه روستایی تا حدود زیادی کاسته شد و روستائیان توانستند در پرتو انقلاب بخش زیادی از هویت از دست رفته خویش را بازیابند،ولی متاسفانه در دهه 60 به دلیل شرایط سخت زندگی روستایی و اینکه بسیاری از روستاییان هیچ مزیتی برای ماندگاری در روستا پیدا نکردند موجب شد تا آنان مجبور شوند روستاها را ترک کنند.

وی تصریح کرد: وجود شرایط سخت زندگی در روستاها، درکنار معرفی کردن دانشگاه به عنوان معبر تحقق آمال وآرزوها سبب شد نیروی انسانی روستا به امید ساختن و داشتن یک زندگی بهتر جذب دانشگاهها شوند، که درنتیجه این امر شاهد پدیدآمدن طیفی از افراد تحصیلکرده دانشگاهی بودیم که به هیچ عنوان تمایلی برای بازگشت به روستا نداشتند و حاضر نبودند با وجود شرایط جدید به روستا برگردند وبر روی زمین های کشاورزی که روزی پدرانشان از طریق آن امرار معاش می کردند کار کنند، بنابراین آنها تصمیم گرفتند درشهرها ماندگار شوند و ازطریق روی آوردن به مشاغل کاذب و زندگی درحاشیه شهرها زندگی کنند.

دلایل افزایش مهاجرت

از نظر این استاد دانشگاه بحران آب در روستاها،بی توجهی به تولید،ضعف فرهنگ کار،کمی گرایی دربرنامه ریزی،بی توجهی به نیروی انسانی وطبیعی ومهمتر ازهمه نوع نگرش دولت رانتیر طی این سالها درافزایش چشمگیر پدیده مهاجرت درکشور تاثیرگذاشته است.

البته معاون حمایت های اجتماعی سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران هم اخیرا طی گفت وگویی عدم توزیع عادلانه امکانات شهری را یکی از مهمترین دلایل رشد حاشیه نشینی درکشوراعلام کرد. به گفته علی صادقی فقر،بیکاری ونیازبه درآمد افراد مختلف را به اجبار به حاشیه شهرها کشانده است.

۱۱میلیون نفر در کشور با معضل حاشیه نشینی رو به رو هستند

گذشته از تمام موارد ذکر شده آمار حاشیه نشینان موضوع مهم دیگری است که نباید از آن غافل شد،هرچند در زمینه حاشیه نشینی وسکونتگاههای غیر رسمی آمار دقیقی وجود ندارد ولی به گفته رئیس کمیسیون آموزش، پژوهش و فناوری شورای عالی استانهای کشور ۱۱میلیون نفر در کشور با معضل حاشیه نشینی رو به رو هستند.

حمید بادامی نجات با بیان اینکه ایران با جمعیتی بالغ بر ۸۰ میلیون نفر دارای ۱۱ میلیون نفر ساکن در بافت‌های فرسوده و ۹ میلیون نفر در مناطق توانمندسازی شده است، افزود: مجموعاً ۲۰ میلیون نفر در این سکونتگاه‌ها زندگی می‌کنند و این تعداد ۲۵ درصد از جمعیت کشور را به خود اختصاص داده اند.

وی با اشاره به گزارش شورای اجتماعی کشور گفت: حاشیه نشینی از جمله آسیب‌های جدی است که ۱۱ استان کشور از جمله تهران، خراسان رضوی، کرمان، لرستان، سیستان و بلوچستان، خوزستان و همدان را بیشتر از سایر استان‌ها درگیر این معضل کرده است.

عضو شورای عالی استان‌ها با اشاره به اینکه مالکیت، فقر، بهداشت و آسیب‌های اجتماعی از مشکلات این محلات هستند،تصریح کرد: عدم توجه به این مسائل می‌تواند خسارت جبران ناپذیری را بر دولت و مردم وارد کند.

آمار حاشیه نشینی در کهگیلویه وبویراحمد

البته وضعیت حاد وبحرانی حاشیه نشینی تنها مختص کلان شهرها نیست وشهرها و استانهای کوچک تر کشور نیز درگیر تبعات ناشی از آن هستند.استان کهگیلویه وبویراحمد یکی از همین استان هاست که در زمینه حاشینه نشینی وضعیت مطلوبی ندارد وبارها ازطرف مسئولین نسبت به حاد بودن پدیده حاشیه نشینی در این استان هشدار داده شده است.

مدیرکل امور اجتماعی استانداری دراین خصوص با بیان اینکه وضعیت حاشیه نشینی در دو شهرستان بویراحمد وگچساران حاد است گفت: در شهرستان بویراحمد ۴۵هزارنفر ودر گچساران ۳۲هزار حاشیه نشین زندگی می کنند که دراین زمینه اعلام خطر می کنیم.

حجت الاسلام سیدعلی فتح میرمحمدی تصریح کرد:وضعیت زیرساخت های آموزشی،فرهنگی وبهداشتی در مناطق حاشیه ای استان تامین نشده واین مناطق حتی فاقد امکانات اولیه هستند.

دلایل به وجود آمدن ساختار روستایی در حاشیه شهرها

هرچند در طول این گزارش بارها به وجود روستاییان به عنوان پایه گذاران اصلی حاشیه نشینی درکشور اشاره شده،ولی باید اذعان کرد برخی از شهرنشینان نیزبه دلیل فقر اقتصادی و زندگی در واحدهای مسکونی غیر استاندارد در حاشیه شهرها بخشی از بدنه جمعیت حاشیه نشین را به خود اختصاص داده اند.

با این حال اما همانگونه که عنوان شد این روستاییان هستند که بخش زیادی از جمعیت مهاجر وحاشیه نشین در کشور را به خود اختصاص داده اند. این افرادچون توانایی زندگی در مناطق اصلی ومرکزی شهر را ندارند در حاشیه شهرها ساکن می شوند که به موازات این حضور یک ساختار بینابین با رنگ وبوی روستایی که خاستگاه اولیه طیف مهاجران است دراین نقاط ایجاد می شود .

یک استاد دانشگاه وعضو هیئت علمی دانشگاه یاسوج دراین خصوص می گوید: درجامعه روستایی به دلیل اینکه افراد از نظر ارتباطات آزاد هستند و رفت وآمدها وسیع است،فردی که از روستا وارد شهر می شود به این آسانی در زندگی شهری هضم نمی شود ونمی تواند خود را با قوانین زندگی شهری تطبیق دهد.

وی اضافه کرد: افرادی که درحاشیه شهرها سکونت دارند علیرغم برخورداری از سرمایه اجتماعی از سرمایه اقتصادی و حتی فرهنگی کافی برخوردار نیستند وهنجارهای دینی، قانونی و اجتماعی را نیز رعایت نمی کنند که درنتیجه این امر شاهد افزایش انواع بزه، ناهنجاری ها و آسیب های اجتماعی در حاشیه شهرها می شویم.

دلایل دامن زدن حاشیه نشینان به ناهنجاری های اجتماعی

این استاد دانشگاه یاسوج درخصوص دامن زدن حاشیه نشینان به آسیب ها وناهنجاری های اجتماعی معتقداست: افرادی که در حاشیه شهرها سکونت دارند دارای سرمایه اجتماعی خاص گرایانه هستند که بر طبق آن این افراد تنها به خویشاوندان ونزدیکان خود اعتماد کرده و روی آنها حساب باز می کنند که نمونه آن در نزاع های دسته جمعی به خوبی قابل مشاهده است.

وی ادامه داد: علاوه بر این افراد ساکن در شهرها چون شغل ومنبع درآمد مناسبی برای تامین نیازهای خود ندارند برای تامین این نیازها ممکن است به انواع هنجارهای غیرقانونی نظیر انواع بزهکاری روی بیاورند ویا اینکه به سوی مشاغل غیر رسمی،کاذب،خدماتی و دلالی کشیده شوند که علاوه برآسیب رساندن به اقتصاد کشور،تبعات اجتماعی نامطلوبی را نیزبه بار می آورد.

 
راهکارهای مقابله با حاشیه نشینی

در جمع بندی نهایی باید گفت وجود همه تبعات وآسیب های ناشی از این پدیده طی این سالها باعث شده تا متولیان امر توجه ویژه ای نسبت به حاشیه نشینی وساماندهی حاشیه نشینان داشته باشند.موضوعی که تاکنون نتوانسته به خوبی عملیاتی ومدیریت شود وحاشیه نشینان را از برزخ و تنگنای ایجاد شده برهاند تا حاشیه نشینی به عنوان کور ترین گره مدیریتی کشور به قوت خود باقی بماند.

شاید مهمترین استراتژی و راهبردی که باید دربرابر حاشیه نشینان بکار گرفت این است که حاشیه نشینان را دیگری وغیر تلقی نکنیم و در برابر آنها برخورد قهرآمیز نداشته باشیم.

معاون حمایت‌های اجتماعی سازمان خدمات اجتماعی شهرداری تهران هم ضمن تایید این مسئله ، با بیان اینکه موضوع حاشیه نشینی زمانی ساماندهی می شود که دولت به طور کامل این مساله را درک کرده و نسبت به رفع آن اقدام کند گفت: برخورد قهری با موضوع حاشیه نشینی به روند ساماندهی این موضوع کمک نمی کند و دولت باید برای رفع این موضوع برنامه‌هایی از جمله مسکن ارزان قیمت و شهرک‌هایی با امکانات مطلوب رفاهی، اجتماعی را در دستور کار قرار دهد.

محمد علی وکیلی نماینده مردم تهران در مجلس نیز حاشیه‌نشینی را پاشنه آشیل شهرها و یک نشانه از وضعیت اقتصادی نامطلوب ملی می داند وبراین باور است که بایدبا ایجاد جاذبه در سرزمین مادری به مهار حاشیه‌نشینی و مهاجرت از روستاها به شهرها پرداخت.

وکیلی اضافه کرد:دولت در اقدام بعدی باید برای خدمات‌رسانی به حاشیه شهرها در اسرع وقت ساماندهی لازم را انجام داده و حداقل خدمات رفاهی، انتظامی، بهداشتی، آموزشی و ... را تدارک ببیند.

به هرصورت همانگونه که کارشناسان هم اشاره کردند در ابتدا دولت باید علاوه بر مدنظر داشتن سیاست مهاجرت معکوس، توانمند سازی جوامع روستایی با استفاده از ظرفیت وپتانسیل خود روستاها را در اولویت قرار داده ودر گامهای بعدی نیز به خدمات دهی مطلوب به این شهروندان بپردازد.

گزارش از یاسر سجادپور

انتهای پیام/س