آسبادها، نماد معماری سنتی ایران و استفاده از انرژی پاک
آسبادها، قدیمی‌ترین آسیای بادی عمود محور در جهان هستند که در قسمت شرق ایران ساخته شده‌اند. با توجه به اسناد تاریخی موثق، خاستگاه این آسبادها در منطقه سیستان است.
به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد، آسبادها در گذشته رکن اصلی دوام و پایداری معیشت نیاکان شرق ایران بوده‌اند و همچنین نمونه بارزی از معماری سنتی ایران با رویکردی پایدار، استفاده از مصالح بوم آورد و انرژی پاک باد به‌شمار می‌آیند. به دلیل ویژگی‌های خاص و منحصر به فرد آسبادها و با توجه به جنبه‌های عملکردی و زیبا شناسانه آنها، بررسی آسبادها از اهمیت خاصی برخوردار است. آسبادها در شرق ایران، خراسان جنوبی و رضوی و سیستان وجود دارند و از نظر گونه به چند دسته تقسیم می‌شوند و تنوع و گستردگی مخصوص به خود را دارند.
ایرانیان از دیرباز انواع آسبادها را بر اساس شرایط اقلیمی که در آن می‌زیستند، برای آرد کردن گندم و سایر غلات و تهیه نان که یکی از مهم‌ترین غذا‌های روزانه‌شان به‌شمار می‌آمد، ساخته اند. هر چند که این سازه‌های کهن معماری ایرانی در گذشته نقش حیاتی در زندگی مردم داشته‌اند، امروزه با گسترش صنعت و تکنولوژی از رونق افتاده‌اند. با این حال ویژگی‌های معماری و فنی - مهندسی بسیار ارزشمندی در آنها نهفته‌است که می‌توانند به عنوان میراثی از دانش نیاکان در بهره‌برداری مناسب از اقلیم و شرایط محیطی به نسل‌های آینده معرفی گردند.
ایرانیان از دیرباز انواع آسبادها را بر اساس شرایط اقلیمی که در آن می‌زیستند، برای آرد کردن گندم و سایر غلات و تهیه نان که یکی از مهم‌ترین غذا‌های روزانه‌شان به‌شمار می‌آمد، ساخته اند. هر چند که این سازه‌های کهن معماری ایرانی در گذشته نقش حیاتی در زندگی مردم داشته‌اند، امروزه با گسترش صنعت و تکنولوژی از رونق افتاده‌اند. با این حال ویژگی‌های معماری و فنی - مهندسی بسیار ارزشمندی در آنها نهفته‌است که می‌توانند به عنوان میراثی از دانش نیاکان در بهره‌برداری مناسب از اقلیم و شرایط محیطی به نسل‌های آینده معرفی گردند.
متأسفانه تاکنون، مطالعات محدود و انگشت شماری در زمینه شناخت آسبادها صورت گرفته‌است. استفاده از باد که یکی از مظاهر انرژی خورشیدی است، در مناطق بادخیز به عنوان ابتدایی‌ترین منبع برای دیگر اشکال انرژی سابقه‌ای دیرینه دارد. باد‌های ۱۲۰ روزه سیستان معروف‌ترین باد‌های محلی در کشور ایران است که از اوایل خردادماه تا اواخر شهریورماه در منطقه وسیعی از نواحی شرقی ایران می‌وزد. آسبادها به عنوان یکی از روش‌های تولید انرژی، شاهدی در بهره‌گیری از امکانات محیطی بوده‌اند.
ساختار معماری آسباد
بنای آسباد از ساده‌ترین مصالح شامل خشت و گل و چوب ساخته شده و ساختمان آن از دو طبقه اصلی تشکیل شده‌است. طبقه همکف که سالن اصلی آسباد به حساب می‌آید، محل قرار گرفتن سنگ بزرگ و مدور آسیاب است و کار اصلی آسیاب غلات در اینجا انجام می‌شود. از این طبقه به عنوان انبار غلات هم استفاده می‌شود. در طبقه دوم که همان پشت‌بام آسباد محسوب می‌شود پره‌ها و تیرک‌های متصل به آن قرار گرفته‌است پره‌های آسیاب از چوب ساخته شده‌است و سبک است تا به راحتی حرکت کرده و بتواند سنگ بزرگ طبقه زیرین را به حرکت درآورد. در مناطق گرمسیری‌تر جنس پره‌ها متفاوت است.
بیشتر بخوانید
رجبعلی لباف خانیکی پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: از دوران پیش از تاریخ و دوران تاریخی تنها یافته‌های باستان‌شناسی ما را با چگونگی کاربردی کردن علم مکانیک آشنا می‌کنند، اما در دوران اسلامی خوشبختانه علاوه بر وجود آثار و نشانه‌ها، متون بر جای مانده به گونه عینی‌تر ما را با فرضیات، تئوری‌ها و نظریات علمی در همه رشته‌های علوم و از جمله مکانیک آشنا می‌کند. در دوران اسلامی دانشمندان متعددی به موضوع مکانیک کاربردی پرداخته‌اند.
او افزود: از جمله پسران موسی بن شاکر خراسانی (سه برادر به نام‌های محمد، احمد، حسن) در سده سوم هجری قمری، زکریای رازی در ۲۵۱ تا ۳۱۳ هجری قمری، محمد کاتب خوارزمی در سده چهارم هجری قمری، محمد کرجی در ۴۲۰ هجری قمری، ابوعلی سینا در ۳۷۰ تا ۴۲۸ هجری قمری، ابوریحان بیرونی در ۳۶۲ تا ۴۴۲ هجری قمری، عمر خیام نیشابوری در ۴۹۳ تا ۵۱۷ هجری قمری، مظفر اسفزاری در ۴۳۷ تا ۵۴۵ هجری قمری، عبدالرحمن خازنی در سده ششم و محمد حافظ اصفهانی در سده نهم. دمشقی نیز در سال ۷۰۰ هجری قمری در کتاب نخبة الدهر آس‌باد‌های سیستان را شرح داده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: احمدبن موسی ابن شاکر خراسانی مهندس برجسته‌ای بود که مهم‌ترین کتاب مکانیکی را در قرن سوم هجری قمری به نام کتاب الحیل تالیف کرد که یکی از برجسته‌ترین و تاثیرگذارترین کتاب‌های مکانیکی محسوب می‌شد. در این کتاب حدود ۱۰۰ دستگاه مکانیکی ابداعی از جمله "چرخ‌های بادی" توضیح داده شده و نزدیک به ۸۰ درصد طرح‌ها منعکس‌کننده انواع مختلف ظروف و ابزار و سیستم‌های ساده و پیچیده‌ای هستند که با هوا و مایعات کنترل می‌شود. به احتمال زیاد منظور از چرخ بادی "آسباد" بوده، سیستمی که در برخی از نواحی بادخیز و کم باران ایران از لوازم اصلی چرخه حیات بوده یا به تعبیری "چرخ زندگی" محسوب می‌شده است.
لباف خانیکی بیان کرد: بیشتر نویسندگان جدید تاریخ تکنولوژی از جمله "جوزف نیدهام" و "رابرت فوریز" در مورد پیدایش آسیای بادی (آسباد) در ایران اتفاق نظر دارند. این اختراع ایرانی‌ها که در ابتدا در ایران و افغانستان کاربرد داشت، در قرن ششم به سراسر سرزمین‌های اسلامی و حتی خاور دور راه یافت، اما نخستین نوشته‌ای که در آن از آسیای‌بادی نام برده شده، کتاب هندی قدیمی به نام "آرتا ساسترای کنتیلیا است که حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح نوشته شده است. اگرچه سندی مکتوب دال بر وجود آس باد در ایران دیده نشده اما دلیل بر نبودش نیست. بی‌تردید در دوران تاریخی در ایران از آسباد استفاده می‌شده، زیرا در صدر اسلام آسباد سازه‌ای شناخته شده بوده است.
او تصریح کرد: از اوایل دوران اسلامی در نوشته‌های مورخان به صراحت در باره "آسباد" بحث شده است. مسعودی در حدود سال ۳۴۵ هجری قمری از قول طبری نوشته است عمر خلیفه دوم مسلمین از یک برده ایرانی به نام ابولولو پرسید شنیده‌ام که تو به خود بالیده و گفته‌ای که می‌توانی آسیایی بسازی که با باد حرکت کند. ابولولو جواب داد به خدا سوگند آسیایی بسازم که همه دنیا درباره آن سخن گویند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تاکید کرد: بر اساس نوشته مسعودی در هیچ نقطه جهان بیشتر از سیستان از باد استفاده نمی‌کنند. گویا استفاده از باد در سیستان به دو منظور بوده است. هم آسبادها را به گردش در می‌آورده و هم با استفاده از انرژی باد، آب از رودخانه بالا می‌کشیدند. استخری نیز در سال ۳۴۱ هجری قمری از باد‌های شدیدی در سیستان یاد کرده که آسیا‌هایی را می‌چرخانیده است. قزوینی متوفی ۶۸۲ هجری قمری در ضمن توصیف سیستان یادآور شده است در آنجا باد هیچگاه آرام ندارد و بنابراین به اتکای این باد آسیا‌هایی برپا شده و آنها همه غله خود را با این آسیا‌ها آرد می‌کنند. آنجا سرزمین گرمی است و آسیا‌هایی دارد که وابسته به باد است.
لباف خانیکی اظهار کرد: البته می‌دانیم که آسبادها منحصر به سیستان نبودند و در جا‌های دیگری هم که وزش باد زیاد بوده مردم از انرژی باد استفاده می‌کردند که معمول‌ترین استفاده در آسبادها بوده است.
او افزود: آن مناطق که عمدتا در نیمه شرقی ایران قرار داشتند، در معرض باد‌هایی بودند که از کوه‌های "بابا" در افغانستان و هندوکش برمی‌خاستند و شتابان به سمت کویر لوت و دشت کویر می‌شتافتند و در مسیر خود در مناطقی همچون خواف، نهبندان و سیستان به مبتکران و اندیشمندان امکان می‌دادند که "آس باد" بسازند.
او افزود: از جمله پسران موسی بن شاکر خراسانی (سه برادر به نام‌های محمد، احمد، حسن) در سده سوم هجری قمری، زکریای رازی در ۲۵۱ تا ۳۱۳ هجری قمری، محمد کاتب خوارزمی در سده چهارم هجری قمری، محمد کرجی در ۴۲۰ هجری قمری، ابوعلی سینا در ۳۷۰ تا ۴۲۸ هجری قمری، ابوریحان بیرونی در ۳۶۲ تا ۴۴۲ هجری قمری، عمر خیام نیشابوری در ۴۹۳ تا ۵۱۷ هجری قمری، مظفر اسفزاری در ۴۳۷ تا ۵۴۵ هجری قمری، عبدالرحمن خازنی در سده ششم و محمد حافظ اصفهانی در سده نهم. دمشقی نیز در سال ۷۰۰ هجری قمری در کتاب نخبة الدهر آس‌باد‌های سیستان را شرح داده است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: احمدبن موسی ابن شاکر خراسانی مهندس برجسته‌ای بود که مهم‌ترین کتاب مکانیکی را در قرن سوم هجری قمری به نام کتاب الحیل تالیف کرد که یکی از برجسته‌ترین و تاثیرگذارترین کتاب‌های مکانیکی محسوب می‌شد. در این کتاب حدود ۱۰۰ دستگاه مکانیکی ابداعی از جمله "چرخ‌های بادی" توضیح داده شده و نزدیک به ۸۰ درصد طرح‌ها منعکس‌کننده انواع مختلف ظروف و ابزار و سیستم‌های ساده و پیچیده‌ای هستند که با هوا و مایعات کنترل می‌شود. به احتمال زیاد منظور از چرخ بادی "آسباد" بوده، سیستمی که در برخی از نواحی بادخیز و کم باران ایران از لوازم اصلی چرخه حیات بوده یا به تعبیری "چرخ زندگی" محسوب می‌شده است.
لباف خانیکی بیان کرد: بیشتر نویسندگان جدید تاریخ تکنولوژی از جمله "جوزف نیدهام" و "رابرت فوریز" در مورد پیدایش آسیای بادی (آسباد) در ایران اتفاق نظر دارند. این اختراع ایرانی‌ها که در ابتدا در ایران و افغانستان کاربرد داشت، در قرن ششم به سراسر سرزمین‌های اسلامی و حتی خاور دور راه یافت، اما نخستین نوشته‌ای که در آن از آسیای‌بادی نام برده شده، کتاب هندی قدیمی به نام "آرتا ساسترای کنتیلیا است که حدود ۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح نوشته شده است. اگرچه سندی مکتوب دال بر وجود آس باد در ایران دیده نشده اما دلیل بر نبودش نیست. بی‌تردید در دوران تاریخی در ایران از آسباد استفاده می‌شده، زیرا در صدر اسلام آسباد سازه‌ای شناخته شده بوده است.
او تصریح کرد: از اوایل دوران اسلامی در نوشته‌های مورخان به صراحت در باره "آسباد" بحث شده است. مسعودی در حدود سال ۳۴۵ هجری قمری از قول طبری نوشته است عمر خلیفه دوم مسلمین از یک برده ایرانی به نام ابولولو پرسید شنیده‌ام که تو به خود بالیده و گفته‌ای که می‌توانی آسیایی بسازی که با باد حرکت کند. ابولولو جواب داد به خدا سوگند آسیایی بسازم که همه دنیا درباره آن سخن گویند.
این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تاکید کرد: بر اساس نوشته مسعودی در هیچ نقطه جهان بیشتر از سیستان از باد استفاده نمی‌کنند. گویا استفاده از باد در سیستان به دو منظور بوده است. هم آسبادها را به گردش در می‌آورده و هم با استفاده از انرژی باد، آب از رودخانه بالا می‌کشیدند. استخری نیز در سال ۳۴۱ هجری قمری از باد‌های شدیدی در سیستان یاد کرده که آسیا‌هایی را می‌چرخانیده است. قزوینی متوفی ۶۸۲ هجری قمری در ضمن توصیف سیستان یادآور شده است در آنجا باد هیچگاه آرام ندارد و بنابراین به اتکای این باد آسیا‌هایی برپا شده و آنها همه غله خود را با این آسیا‌ها آرد می‌کنند. آنجا سرزمین گرمی است و آسیا‌هایی دارد که وابسته به باد است.
لباف خانیکی اظهار کرد: البته می‌دانیم که آسبادها منحصر به سیستان نبودند و در جا‌های دیگری هم که وزش باد زیاد بوده مردم از انرژی باد استفاده می‌کردند که معمول‌ترین استفاده در آسبادها بوده است.
او افزود: آن مناطق که عمدتا در نیمه شرقی ایران قرار داشتند، در معرض باد‌هایی بودند که از کوه‌های "بابا" در افغانستان و هندوکش برمی‌خاستند و شتابان به سمت کویر لوت و دشت کویر می‌شتافتند و در مسیر خود در مناطقی همچون خواف، نهبندان و سیستان به مبتکران و اندیشمندان امکان می‌دادند که "آس باد" بسازند.
منبع: ایسنا
انتهای پیام//م.ب
انتهای پیام//م.ب
