عوامل اصلی وقوع زلزله در ایران چیست؟
استاد دانشگاه و متخصص زمین‌شناسی گفت: باید با کمک قوای سه‌گانه جلو ساخت‌وساز‌های غیرمجاز گرفته و موجب کاهش خسارت‌های زلزله شویم.
ایران ازجمله کشور‌های لرزه‌خیز جهان بوده و احتمال وقوع زلزله‌های مخرب دراکثر نقاط کشور، آمادگی آن را ازدیدگاه لرزه‌ای بااهمیت ساخته است. ایران روی نوار زلزله واقع شده و زلزله‌های مرگباری ازجمله رودبار، بم و ... را تجربه کرده است.
از آنجا که مدیریت بحران به‌ویژه زمان بروز زلزله، مهم‌ترین اقدام و سریع‌ترین و کارآمدترین واکنش‌ها را نیاز دارد، این مهم نیازمند آسیب‌شناسی ویژه‌ای است.
بیشتربخوانید
چهار دسته اقدامات مدیریتی قبل از زلزله، اقدامات مدیریتی حین زلزله، اقدامات مدیریتی پس از زلزله و اقدامات مدیریتی بلندمدت مورد توجه و کنکاش بوده و واقعه زلزله بیش از هر چیز، یک تکرار است و یک تکرار باقى خواهد ماند، تکرار فراموشى‌هاى حیرت انگیز به گذشته خود و سهل انگاری‌های فاجعه بار به آینده‌مان.
به مناسبت زلزله‌های شهریور بوئین‌زهرا و فردوس که یکی ۲۵ هزار و دیگری ۱۰ هزار نفر تلفات داشتند با امین امین‌پور یکی از استادان گروه زمین‌شناسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد بین‌الملل ماکو درباره آسیب‌شناسی زلزله گفت‌وگوکرده که در ادامه خواهیم خواند.
اگر بخواهیم زلزله را به‌صورت علمی تعریف کنیم، مفهوم زلزله از دیدگاه زمین‌شناسان چیست؟
امین‌پور: انرژی که داخل زمین پنهان است باید در قسمتی از پوسته زمین تخلیه شود. تخلیه انرژی بستگی به وسعت، ضخامت پوسته و شدت انرژی دارد، این عمل به‌عنوان زمین‌لرزه شناخته شده که یک کانون دارد و در یک مسیر خاص حرکت می‌کند و در نقطه‌ای از پوسته زمین خارج می‌شود.
اگر بخواهیم شهرهای ایران را بررسی کنیم، کدام‌یک از شهر‌ها زلزله‌خیز است و عامل آن چیست؟
امین‌پور: انواع زمین‌لرزه داریم. یکی از دلایل زمین‌لرزه در کشور ایران، گسل‌ها و دلیل دیگر هم‌گرایی و واگرایی ورقه‌هایی به نام اوراسیا بوده که در ایران عامل اصلی زلزله ورقه‌های هم‌گرایی است. در ایران، به دلیل اینکه در کمر زمینلرزهای آلپ – همالیا قرار گرفته‌ایم، هشت درصد زمین‌لرزه دنیا و ۱۷ درصد بزرگ‌ترین زمین‌لرزه‌های دنیا در ایران قرار اتفاق می‌افتد و در برخی از نقاط کشور وقوع زمین‌لرزه شدید و در برخی نقاط کشور ضعیف است و در برخی از نقاط کشور هیچ خطری تهدید نمی‌کند.
لازم است بررسی شود که کدام زمین‌لرزه‌های ایران بر اثر گسل و کدام زمین‌لرزه‌ها بر اثر فشار ورقه اتفاق می‌افتد، (ورقه عربستان و اوراسیا) وقتی ورقه‌های قاره‌ای به همدیگر فشار وارد می‌کنند، باعث شده سالانه در غرب و جنوب غرب کشور، ارتفاع کوه‌های بلند (کوه‌های زاگرس) کمشده و از وسعت آن‌ها کاسته شود، یعنی فشار باعث تراکم می‌شود و این نوع زمین‌لرزه همان زمین‌لرزه‌هایی بوده که در کرمانشاه اتفاق افتاد.
بیشترین گسل‌های ایران مربوط به کمربند زاگرس بوده و زمین‌لرزه‌های این مناطق پوسته اقیانوسیه و دریای عمان است که در جنوب استان‌های ایران وجود دارد. در غرب کشور عامل زمین‌لرزه برخورد ورقه قاره‌ای به قاره‌ای بوده و مابقی زمین‌لرزه در ایران بر اثر وجود گسل‌ها ایجاد می‌شود و امتداد گسل‌ها، شمال غربی و شمال شرقی بوده و یا شرقی و غربی است.
اگر بخواهیم خطرناک‌ترین گسل‌های ایران را نام ببریم گسل تهران بوده که امتدادش از شاهرود تا تبریز است. یکی دیگر از اساسی‌ترین زمین‌لرزه‌ها زمین‌لرزه زاگرس بوده که شامل سنندج و سیرجان و شمال غرب و جنوب شرقی می‌شود؛ بنابراین در دو پهنه از کشور از شاهرود و مشهد تا تبریز و سواحل خزر تا اصفهان و استان آذربایجان غربی و بندرعباس تا کرمان مهم‌ترین مکان‌های خطرناک وقوع زمین‌لرزه است.
با توجه به اینکه بیشتر نقاط ایران در مسیر زمین‌لرزه قرار گرفته است، چرا ساخت‌وساز‌ها بر اساس اصول مهندسی نیست و در ساخت‌وساز‌های غیراصولی سخت‌گیری صورت نمی‌گیرد تا شاهد این همه خسارت‌های مالی بخصوص جانی نشویم؟
امین‌پور: عاملی که می‌تواند باعث کاهش تلفات زمین‌لرزه شود، افزایش علم فنی و مهندسی است. در کشور‌های اروپایی و آمریکایی رشته زمین‌شناسی زیرشاخه‌ای از رشته‌های فنی و مهندسی بوده و اگر یک ساختمان قرار است ساخته شود، حتماً باید زمین‌شناس ساختمان در دست احداث را از باب استحکام و درستی منطقه و سلامت زیرساخت منطقه تأیید شود.
عامل اصلی زلزله در ایران چیست؟
یکی از عوامل اصلی که در ساخت‌وساز‌ها اصلاً رعایت نمی‌شود، اصول مهندسی بوده که درباره لرزه‌خیزی منطقه ملاک است و برای رفع این مشکل حتماً باید قانونی در مجلس تصویب شود. بیشترین زمین‌لرزه‌ها در شهر‌هایی اتفاق می‌افتد که به شدت پرجمعیت بوده و در آنجا انبوه‌سازی اتفاق می‌افتد. در شهرستان ماکو دو پروژه مسکن مهر ازجمله مسکن مهر بخش دانالو و مسکن مهر سایت ماکو ساخته شده و هر دو در معرض لرزش و زلزله قرار دارند.
سؤال اساسی اینجاست که برای ساخت این مسکن‌ها از زمین‌شناس و یا مهندس زمین‌شناسی تأییدیه گرفته‌اند؟ بنابراین باید قانونی تصویب شود و اکیپی از طرف معدن و شهرسازی و فرمانداری، شهرداری قبل از اینکه ساخت‌وسازی صورت گیرد حتماً از نظر فنی و مهندسی بررسی و زمین‌شناسی باید نظر بدهد که آیا مکان ساخت‌وساز در مسیر زلزله قرار گرفته است یا نه؟
اگر بخواهیم وضعیت شهرستان ماکو را از لحاظ زمین‌لرزه بررسی کنیم چه وضعیتی دارد و کدام‌یک از نقاط ماکو در معرض بیشتر زمین‌لرزه قرار دارد؟
امین‌پور: چندین سال در دانشگاه آزاد اسلامی واحد بین‌الملل ماکو در رشته زمین‌لرزه تدریس می‌کنم و نخستین بحث درباره وضعیت ایمنی شهرستان ماکو درباره زمین‌لرزه است. در زمین‌شناسی سه نوع سنگ داریم: سنگ رسوبی، سنگ آذری و سنگ دگرگونی، دلیل اینکه در ماکو زمینلرزهای به بزرگی چهار تا پنج ریشتر مشاهده نشده این است که پی‌سنگ شهرستان ماکو از جنس سنگ بازالتی یا آتش‌فشانی بوده و اگر ۲۰ متر زمین‌های ماکو را بکنیم با سنگ‌های بازالتی مواجه می‌شویم.
این سنگ‌ها غنی از آهن و منیزیوم هستند و امواجی که از زیرزمین به جود می‌آید، جلوی این امواج گرفته می‌شود. یعنی این نوع سنگ حالت بازدارندگی مقابل زمین‌لرزه دارد و اگر انرژی و امواج به شدت از زمین خارج شوند با توجه به بافت شهری ماکو شاهد اتفاق ناگوار در ماکو خواهیم بود. همه ساخت‌وساز‌های پایین تراز منطقه قره کورپی تا بشگوز به دلیل آنکه بین دو کوه قرار گرفته‌اند از کمترین ایمنی و منطقه سایت ب و باغچه چوق از ایمنی خوبی برخوردار بوده و پیشنهاد می‌شود ساخت‌وساز‌ها به طرف بازرگان گسترش پیدا کند.
زیر سه و نیم ریشتر زمین‌لرزه در ماکو کمتر احساس می‌شود و بین سه و نیم تا چهار و نیم ریشتر زمین‌لرزه احساس خواهد شد. ساخت و سازهای متوسط مقابل زمین‌لرزه دوام پیدا خواهند کرد و اگر زلزله چهار و نیم تا پنج و نیم ریشتر باشد، شاهد خسارت‌های جانی و مالی خواهیم بود؛ اگر بیشتر از پنج و نیم ریشتر زلزله در ماکو اتفاق بیفتد همه بافت سنگ‌های اطراف ماکو ریزش خواهند کرد.
در سیستان و بلوچستان و بوئین‌زهرا شاهد دو زمین‌لرزه شدید بودیم که طبق نظر کارشناسان، بافت و نوع ساخت‌وساز‌های هر دو شهر شبیه هم بودند علت اینکه میزان تلفات در سیستان و بلوچستان کمتر و در بوئین‌زهرا شدید بود جیست؟
باید ساختار‌های فنی و مهندسی را با تصویب یک سری قوانین استانداردسازی کنیم برای این امر از ریاست جمهوری گرفته تا قوه مجریه، قوه مقننه حتی قوه قضائیه دخالت کرده تا جلوی ساخت‌وساز‌های غیرمجاز گرفته شود.
امین‌پور: زمین‌لرزه‌ها با هم دیگر تفاوت دارند. چهار مدل زمین‌لرزه داریم. در یک دوره زمین‌لرزه هر چهار مدل باید تکرار شوند؛ بنابراین نوع زمین‌لرزه در منطقه‌ای که اتفاق می‌افتد، فرق دارد به‌عنوان نمونه در خانه‌ای زمینلرزهای صورت می‌گیرد فقط لوستر‌های خانه تکان می‌خورد و در خانه‌ای دیگر شاهد زمین‌لرزه هستیم که هیچ چیزی تکان نمی‌خورد؛ اما شدت صدای آن بسیار قوی بوده و زمین‌لرزه دیگر اتفاق می‌افتند که همه چیز در خانه به لرزش در می‌آید؛ بنابراین زمینلرزهای که شهریور ۱۳۴۱ با شدت هشت و دو صدم در بوئین‌زهرا اتفاق افتاد با زمینلرزهای که در سراوان سیستان و بلوچستان اتفاق افتاد از نظر قدرت، شدت و از لحاظ ساختاری با هم فرق داشتند.
در کشور ژاپن، زمین‌لرزه برای مردم امری عادی شده و در زمین‌لرزه‌های هشت و ۹ دهم ریشتر و ... مردم ژاپن فقط لرزه لیوان آب را احساس می‌کنند، علت آن ساخت‌وساز‌های اصولی و سازه‌های مهندسی در این کشور است. سازه‌ها را به‌صورت ظریف و کارشناسی شده ساختند که اگر زمین‌لرزه شدید رخ داد شاهد خسارت جانی و مالی نشوند؛ اما در کشورمان از روش‌های سنتی برای ساخت‌وساز‌ها استفاده می‌کنیم و در اصول مهندسی با ضعف‌هایی روبرو بوده و شاهد بیشترین خسارت‌های مالی و جانی هستیم؛ بنابراین عامل مرگ و میر براساس نوع زمین‌لرزه، شدت زمین‌لرزه، ساختار‌های زمین‌لرزه فرق دارند و مدیریت زمین‌لرزه خیلی مهم است.
آیا زمین‌لرزه‌ها در زمان‌های خاص اتفاق می‌افتند و اینکه زمان وقوع آن قابل پیش‌بینی است؟
امین‌پور: به‌تازگی مطالعاتی در کشور آمریکا انجام داده‌اند، یک سری از گسل‌ها در قاره آمریکا که بیشترین تخلیه انرژی در آن صورت می‌گیرد را شناسایی کرده و دستگاه‌هایی را برای تشخیص موج‌ها در این مناطق تعبیه کرده‌اند که نتوانسته عملکرد مطلوبی را داشته باشد.
در برخی کتاب‌های زمین‌شناسی اشاره شده قبل از وقوع زمین‌لرزه گاز‌هایی از کوه‌های آتش‌فشانی خارج می‌شود و یا حیوانات با سروصدای خود وقوع زلزله را اطلاع می‌دهند، این‌ها پایه علمی ندارند و شاید پنج ثانیه قبل از وقوع، زمین‌لرزه را تشخیص بدهند. اینکه بیایند مانند هواشناسی با استفاده از تکنولوژی زمان زمین‌لرزه را تشخیص بدهند، چنین چیزی وجود ندارد.
به‌عنوان یک کارشناس و متخصص زمین‌شناسی برای کاهش آسیب‌های ناشی از زمین‌لرزه چه پیشنهاد و توصیه‌ای به مردم و مسئولان دارید؟
امین‌پور: بهترین راه برای جلوگیری از هر گونه اتفاق‌های ناگوار افزایش سطح آگاهی بوده و باید آگاهی سازی علمی داشته باشیم. بروز سیل و آتش‌سوزی را جدی نمی‌گیریم، سیل‌های اخیر ایران ده‌ها کشته برجا گذاشت، احساس می‌کنم ارزش جان انسان‌ها کم شده است. باید ساختار‌های فنی و مهندسی را با تصویب یک سری قوانین استانداردسازی کنیم برای این امر از ریاست جمهوری گرفته تا قوه مجریه، قوه مقننه حتی قوه قضائیه دخالت کرده تا جلوی ساخت‌وساز‌های غیرمجاز گرفته شود. برای ساخت هر سازهای قانون مدونی تهیه کنیم. برای احداث هر سازه از کارشناسان مجرب و هیئت‌های پنج، ۶ و تا ۱۰ نفره استفاده و محل احداث را از لحاظ رانش و لرزش، خاک و سنگ بررسی کنند.
در شهرستان ماکو درباره سیل و زمین‌لرزه به شدت در معرض خطر هستیم. درست است که ماکو از لحاظ زمین‌لرزه شهر متوسط بوده یعنی نه پرخطر است و نه کم‌خطر؛ اما به گسل آناتولی ترکیه و تبریز وصل هستیم. آمادگی داریم اکیپ تخصصی درباره زمین‌شناسی با همکار مسئولان شهر به ماکو اعزام کنیم تا با کارشناسی و تخصص خود و مشاوره جلو اتفاق ناگوار گرفته شود. ۱۰ سال قبل از شهرداری فقط ۱۰ میلیون بودجه خواستیم که ۱۰ نفر از بهترین کارشناسان زمین‌شناسی را به ماکو بیاوریم تا مکان‌های پرخطر و کم‌خطر را از بعد زمین‌لرزه و سیل شناسایی کنیم و برای شهر ماکو دفترچه با مهر زمین‌شناسی تبریز صادر کنیم.
منبع: آنا
