باشگاه خبرنگاران جوان؛ زهره شعبانی -در شب  پانزده خرداد ۱۳۴۲ خانه ساده امام خمینی (ره) در محله یخچال قاضی قم  به محاصره نیروهای حکومت دست نشانده پهلوی درآمده بود. لحظه‌ای که سکوت با صدای قدم‌های سنگین ماموران شکسته شد،  امام خمینی(ره)، رهبر روحانی و مبارز ایران دستگیر  و به زندان قصر تهران منتقل شدند.

رژیم پهلوی که از عمق محبوبیت و جایگاه والای امام(ره) در میان مردم آگاه بود این بار دست به عمل قبیحی زده  و یک روحانی برجسته شیعه  را دستگیر  کرده بود.

خبر دستگیری امام(ره) به سرعت در میان مردم پیچید. سپیده دم که شهر از خواب برخواست، قم دیگر همان شهر دیروز نبود. خشم و اعتراض ها جان گرفت، و جرقه‌ هایی که در دل مردم شعله‌ ور شده بود، در پانزدهم خرداد به آتشی سهمگین برای پایان دادن به حکومت خودکامه پهلوی مبدل شد.

از کف پوشان ورامین تا حمام خون در تهران

مردم تهران هم، چون سایر شهرها، در اعتراض به دستگیری امام خمینی (ره) به خیابان‌ها ریختند و قیام خونین خویش را آغاز کردند. سیل خروشان کشاورزان غیور و کفن‌پوش ورامین، دهقانان کَنْ و نیز مردم جماران به سوی تهران سرازیر شد.

با خبر دستگیری امام در پانزده خرداد موجی عظیم از اعتراضات مردمی در تهران و ورامین مشهد قزوین کاشان شیراز تبریز و اصفهان و چند شهر تظاهرات به راه افتاد علم دستور کشتار بی رحمانه صادر کرد در تهران و قم دامنه اعتراضات گسترده بود.

انبوه جمعیت بازاری، دانشگاهی و اقشار مختلف مردم، با فریاد‌های رعدآسای «یا مرگ یا خمینی» و «مرگ بر شاه» تهران را به لرزه درآورد. شاه که در برابر قیام قهرآلود ملت، تاج و تخت خود را در حال زوال می‌دید، با رگبار مسلسل به جنگ ملّت مظلوم رفت و تهران را در پانزدهم خرداد ۱۳۴۲، به کشتارگاه مخوف و حمام خون تبدیل ساخت.

زمینه‌های قیام خونین پانزده خرداد

 ظهیری پژوهشگر تاریخ معاصر ایران و عضو هیئت علمی دانشگاه  به بررسی زمینه‌های قیام پانزده خرداد پرداخت و گفت: این قیام صرفاً یک اعتراض لحظه‌ای نبود، بلکه نتیجه‌ یک سلسله تحولات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در ایران بود.

او افزود:از جمله عواملی که زمینه ساز قیام سترگ ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ شد تصویب لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی، انقلاب سفید و حمله مأموران حکومتی به مدرسه فیضیه قم در فروردین ۱۳۴۲ بود.

لایحه انجمن‌های ایالتی و ولایتی

او گفت:لایحه احمن های ایالتی و ولایتی در سال ۱۳۴۱ توسط دولت اسدالله علم تصویب شد و شامل تغییراتی مانند حذف شرط مسلمان بودن برای انتخاب‌شوندگان و انتخاب‌کنندگان و اعطای حق رأی به زنان بود. این تغییرات با مخالفت شدید روحانیون، از جمله امام خمینی، روبه‌رو  و در نهایت لغو شد.

انقلاب سفید

ظهیری  بیان کرد: انقلاب سفید مجموعه‌ای از اصلاحات اقتصادی و اجتماعی بود که توسط محمدرضا شاه پهلوی در سال ۱۳۴۱ معرفی شد. این اصلاحات شامل اصلاحات ارضی، ملی کردن جنگل‌ها، سهیم کردن کارگران در سود کارخانه‌ها و ایجاد سپاه دانش بود. روحانیون و برخی اقشار جامعه با این اصلاحات مخالفت کردند و آن را تهدیدی برای سنت‌های اسلامی دانستند.

حمله به مدرسه فیضیه قم

کارشناس تاریخ گفت: در فروردین ۱۳۴۲، نیروهای امنیتی حکومت پهلوی به مدرسه فیضیه قم حمله کردند و طلاب و روحانیون را مورد ضرب و شتم قرار دادند. این حمله در واکنش به اعتراضات روحانیون علیه سیاست‌های شاه انجام شد و خشم عمومی را برانگیخت، که در نهایت به قیام ۱۵ خرداد منجر شد.

کارشناس تاریخ  افزود: حکومت پهلوی با سیاست‌های جدید خود سعی داشت از نفوذ روحانیت در جامعه بکاهد. اما این تلاش‌ها نتیجه‌ای معکوس داشت و باعث شد که مردم بیش از پیش به روحانیون اعتماد کنند. امام خمینی(ره) در این میان نقش کلیدی ایفا کرد؛ او نه تنها به نقد سیاست‌های حکومت پرداخت، بلکه توانست مردم را برای مقاومت آماده کند.

این استاد دانشگاه همچنین تأکید کرد : سرکوب تجمعات مذهبی و دستگیری امام خمینی، به مثابه جرقه‌ای برای آتش اعتراضات مردمی عمل کرد: وقتی خبر دستگیری امام منتشر شد، دیگر نمی‌شد خشم مردم را مهار کرد. عاشورای ۱۳۴۲ صحنه‌ای از تظاهرات گسترده را رقم زد و پانزدهم خرداد نقطه‌ی اوج این اعتراضات بود.

پیامدهای قیام خونین پانزده خرداد

قیام پانزده خرداد ۱۳۴۲ تأثیرات گسترده‌ای در عرصه‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی ایران برجای گذاشت. بسیاری از کارشناسان تاریخ و علوم سیاسی معتقدند که این قیام نقطه‌ی عطفی در مسیر تحولات ایران بود. 

خط بطلان بر اندیشه غلط جدایی دین از سیاست

دکتر منصور حاتمی راد، تحلیلگر مسائل سیاسی و عضو هیئت علمی دانشگاه گفت:این قیام ماهیت اصلی رژیم پهلوی را برای همگان برملا کرد ؛ در واقع قیامی بود که ابهت قدرت ستمشاهی را در هم شکست و اندیشه و افسانه باطل جدایی دین از سیاست را برای همیشه نابود کرد.لذا بصیرت مردم و روحانیت پیرو امام راحل، جداناپذیری اسلام از سیاست را، برای همگان روشن کرد تا اسلام حقیقی و ناب محمدی را از اسلام آمریکایی تشخیص دهند.

او افزود:قیام پانزده خرداد نشان داد که روحانیون می‌توانند نقشی محوری در اعتراضات سیاسی ایفا کنند. پس از این قیام، جایگاه روحانیت در عرصه‌ اجتماعی و سیاسی به‌شدت تقویت شد و روحانیون به عنوان رهبران جنبش‌های مردمی مطرح شدند. این روند در نهایت به انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ منجر شد که نظام سیاسی کشور را به‌طور بنیادین تغییر داد.

   تشدید سرکوب‌های حکومتی و افزایش نارضایتی عمومی  

تحلیگر مسائل سیاسی گفت:پس از قیام، حکومت پهلوی سیاست‌های سخت‌گیرانه‌تری را برای کنترل مخالفان در پیش گرفت. افزایش دستگیری‌ها، فشار بر فعالان سیاسی و کنترل شدید رسانه‌ها، موجب شد که نارضایتی عمومی افزایش یابد و زمینه‌ مناسبی برای شکل‌گیری جنبش‌های اعتراضی در سال‌های بعد فراهم شود.  

تقویت گفتمان مبارزه علیه استبداد  

حاتمی راد عنوان کرد:پانزده خرداد به یک نماد مقاومت علیه حکومت پهلوی تبدیل شد. پس از این قیام، بسیاری از گروه‌های سیاسی و مذهبی مبارزه علیه حکومت را با شدت بیشتری دنبال کردند. این قیام الهام‌بخش مبارزات بعدی شد و مفاهیمی چون ظلم‌ستیزی، عدالت‌خواهی و نفی استبداد بیش از پیش در میان مردم تقویت شد.  

شکاف بیشتر میان مردم و حکومت طاغوت

به گفته این استاد دانشگاه پانزده خرداد نشان داد که مردم آماده‌ مقابله با حکومت هستند. پس از این قیام، حکومت پهلوی تلاش کرد تا با ارائه‌ برخی به ظاهر اصلاحات اجتماعی، اعتراضات را کاهش دهد، اما نتوانست اعتماد مردم را جلب کند. این شکاف میان مردم و حکومت، در سال‌های بعد عمیق‌تر شد و به سقوط رژیم پهلوی انجامید.  

 زمینه‌سازی برای انقلاب اسلامی  

او گفت:بسیاری از تحلیلگران معتقدند که قیام پانزده خرداد، اولین جرقه‌ انقلاب اسلامی را روشن کرد. پس از این واقعه، مخالفت‌های عمومی با رژیم پهلوی افزایش یافت و مردم به این باور رسیدند که تغییر بنیادین در ساختار سیاسی کشور اجتناب‌ناپذیر است. تظاهرات مردمی در سال‌های بعد، به‌ویژه در دهه‌ی ۱۳۵۰، نشان‌دهنده‌ تأثیر بلندمدت این قیام بود.  

اکنون که ۶۲ سال از این حماسه خونین تاریخ ساز می گذرد، همچنان شاهد بصیرت مردمی هستیم که  ثابت قدم در بحران ها و فتنه ها، وفاداری  و  پشتیبانی از انقلابشان را بار‌ها به اثبات رسانده‌ اند و این خود رمز ماندگاری انقلاب سرافراز ایران اسلامی است.