باشگاه خبرنگاران جوان - ماه ربیع‌الاول که پس از ایام اندوه، نشانه‌ای از سبک شدن دل‌ها، رونق گرفتن کارها و معاملات، پیوند دوباره شادی با زندگی روزمره تلقی می‌شود. رد این باور کهن در فرهنگ عامه را می‌توان آیین‌ها و سنت‌های مردمی، از جشن و چراغانی تا آغاز کار و سفر در جای جای ایران مشاهده کرد.

ماه ربیع‌الاول سومین ماه از ماه‌های قمری است که به دلیل مناسبت‌های فرخنده‌ای چون میلاد پیامبر(ص)، ماهی مبارک نزد مسلمانان شناخته می‌شود. از دیگر دلایل اهمیت ماه ربیع‌الاول نیز این است که از دو ماه محرم و صفر که موسم عزاداری برای امام حسین (ع) است، گذر می‌کنیم و با پشت سر گذاشتن سایر مناسبت‌هایی همچون رحلت پیامبر (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) و امام رضا (ع)، ماهی فرا می‌رسد که با ولادت و شادی آغاز می‌شود.

آیین‌ها و باورهای مردمی از گذشته به این ایام رنگ بخشیده‌اند؛ در باور مردم قدیم، ربیع‌الاول ماهی بود که بعد از دو ماه عزاداری و حزن و ماتم فرا می‌رسید و چون کلمه (اول) به (ربیع) آن وصل شده بود، آغاز و اول هر کار در آن پسندیده، با یمن و شگون، خوشی و عافیت تلقی می‌شد. هر شب و روز این ماه برای مردم شب و روزی به منزله ایام قبل از عید نوروز بود که چون از ماتم بیرون آمده بودند، دست و دل از عزا بیرون می‌آوردند.

عروسی سنتی کلات

از گذشته در این ماه محاسبات معوقه کسبه، تصفیه و تسویه، مطالبات وصول و بدهی‌ها پرداخت می‌شد و از آن رو که امور داد و ستد به رونق و رواج می‌افتاد، عقد و عروسی‌ها جریان می‌گرفت، شیرینی‌خوران عروسی‌ها برپا می‌شد و کار خرید و فروش بالا می‌گرفت.

ردپای باورهای مربوط به ماه ربیع‌الاول در فرهنگ مردم مناطق مختلف ایران قابل مشاهده است. در بُناب مردم بر این باور بودند که ماه صفر از ماه‌های سنگین و پرمخاطره است، از این رو هر خانواده که به سلامت ماه صفر را سپری می‌کرد در پایان ماه صدقه می‌پرداخت.

پیش از این در ماه صفر هیچ امر خیری از جمله خواستگاری انجام نمی‌گرفت. باور به اینکه تعیین مهریه دختر در این ماه پشتوانه ندارد و ازدواج او سرانجام خوبی نخواهد داشت، باعث می‌شد که این موضوع را به ماه ربیع‌الاول موکول کنند. همچنین بهترین زمان برای خرید مراسم عقد و عروسی را ماه ربیع‌الاول و بهترین روز آن را، هفدهم این ماه می‌دانستند که در افکار عامه به خوش یمنی معروف است. البته این باورها دیگر همچون گذشته میان مردم جدی گرفته نمی‌شود. 

اهالی بناب اولین روز ماه ربیع‌الاول را به نیت شکرگزاری از نعمت‌های الهی روزه می‌گرفتند و بر این باور بودند که خداوند ثواب روزه یک سال را برای آنها در نظر می‌گیرد. مردم روستای «کناره» مرودشت شیراز نیز جابه‌جایی و نقل مکان در این ماه را خوش یمن و مبارک می‌دانند. همچنین اگر قصد مسافرت از روستایی به روستای دیگر یا از شهری به شهر دیگر داشته باشند، ایام این ماه را برای سفر انتخاب می‌کنند.

جشن انگور تاکستان

در گذشته در تاکستان نیز رسم بر این بود که برش و اندازه‌گیری لباس، مراسم خواستگاری و عقد و عروسی، ساخت و ساز و شروع کسب و کار را در روز میلاد حضرت رسول اکرم (ص) و همزمان با ولادت امام جعفر صادق (ع) که در میانه ماه ربیع‌الاول قرار دارد، انجام دهند. همچنین اگر قصد انجام کار مهم یا تصمیم به استخاره در امر خطیری داشتند به این روز موکول می‌کردند.

نکته قابل توجه آنکه گذشت ایام در پایبندی مردم به برگزاری جشن‌ها و آیین‌های شادی بخش در آغاز ماه ربیع‌الاول خللی وارد نکرده است؛ چنان که برگزاری جشن‌ها و آیین‌های شادی، از نخستین روز ماه ربیع‌الاول آغاز می‌شود. در کرمان در آغاز ماه ربیع‌الاول که مصادف با میلاد پیامبر اعظم(ص) است مردم با آذین‌بندی معابر، مساجد و تکایا، چراغانی کوی و برزن و سر در خانه‌ها، با برپا کردن جشن و سرور، قربانی کردن گوسفند یا تهیه انواع غذاهای نذری و برگزاری مجالس مولودی‌خوانی به استقبال این روز خجسته می‌روند.

در آغاز هر ماه قمری و در لحظات برآمدن هلال ماه در بسیاری از مناطق مرسوم بوده است که برای دیدن هلال ماه به پشت بام‌ها بروند و برای نیکبختی و ایمنی از آفات، دور ماندن از بدی‌ها و برآورده شدن حاجات دست به دعا بردارند و به نیت تبرک و نیک‌روزی، آدابی را به جا آورند. چنان که مردم گیلان بر این باور بودند که در اول هر ماه باید به چیز پاک و خاصی که ویژه همان ماه است نگاه کنند و از این رو در هنگام رؤیت هلال ماه ربیع‌الاول به زنی محترم نگاه می‌کردند. در گروس و سروستان نیز رؤیت هلال ماه ربیع الاول با نگاه به آب همراه بود. 

برخی ایرانیان نیز که به سبب وقوع رخدادهای ناگوار در ماه صفر همچون اربعین حسینی، رحلت رسول اکرم (ص) و شهادت امام حسن مجتبی (ع) و امام رضا (ع)، این مقطع از سال را خوش یمن نمی‌دانند، با حلول ماه صفر ضمن دادن صدقه برای رفع بلا و سنگینی این ماه، آیین‌های خاصی را به جا می‌آورند. از جمله این آیین‌ها، مژده گرفتن به مناسبت تمام شدن ماه صفر از پیامبر اکرم (ص) و فاطمه زهرا (س) و حضرت علی (ع) است که با شیوه‌هایی همچون «دَق‌الباب هفت درب مسجد» انجام می‌شود. رسمی متاخر که مبنای دینی یا روایی ندارد و صرفاً بر اساس نظر و باور عامه انجام می‌شود.

پی‌نوشت: این گزارش با استفاده از اطلاعات مقاله «تقویم آیینی ماه‌های قمری؛ ماه ربیع‌الاول» نوشته الهه عطاردی منتشر شده در واحد فرهنگ مردم ایران مرکز تحقیقات صدا و سیما نوشته شده است.

منبع: ایسنا