باشگاه خبرنگاران جوان - سمندر لرستانی یک گونه از خانوادهٔ سمندر‌های آبی (Salamandridae) بوده و به دلیل رنگ‌آمیزی منحصربه‌فردش ترکیبی از سیاه براق با لکه‌های سفید و نارنجی زنده به «جواهر زاگرس» نیز شهرت دارد.

 زیستگاه طبیعی این گونه بسیار محدود است و تنها در چند نقطه از رشته‌کوه زاگرس در استان لرستان، به‌ویژه در نواحی اطراف خرم‌آباد و کوهدشت، مشاهده شده است.

طول بدن سمندر لرستانی معمولاً بین ۱۰ تا ۱۴ سانتی‌متر است. نر‌ها در فصل جفت‌گیری دم بلندتر و باله‌مانندتری دارند که در جلب جفت نقش دارد. پوست آن صاف و مرطوب است و به تنفس پوستی کمک می‌کند، ویژگی‌ای که باعث حساسیت شدید گونه نسبت به آلودگی آب و تغییرات دمایی می‌شود.

این دوزیست بیشتر در نهر‌های کوچک و چشمه‌های سرد و تمیز کوهستانی زندگی می‌کند و تغذیه‌اش شامل لارو حشرات، کرم‌ها، و موجودات کوچک آبی است. زمستان را در زیر سنگ‌ها یا شکاف‌های مرطوب به حالت نیمه‌خواب زمستانی می‌گذراند

پراکنش و زیستگاه

پراکنش سمندر لرستانی بسیار محدود و شکننده است. تاکنون تنها در چند حوزهٔ آبی کوچک در جنوب‌غربی ایران ثبت شده است. این مناطق معمولاً در ارتفاع بالای ۱۰۰۰ متر از سطح دریا قرار دارند و آب آنها شفاف و سرد است. چنین محدودیتی در پراکنش باعث شده که هرگونه تغییر در محیط مانند خشک‌سالی، ساخت سد، یا آلودگی آب تأثیر مستقیم و ویرانگری بر جمعیت این گونه داشته باشد.

سمندر لرستانی در بالاترین سطح خطر انقراض

اتحادیهٔ جهانی حفاظت از طبیعت (IUCN) سمندر لرستانی را در بالاترین سطح خطر انقراض، یعنی به‌طور بحرانی در معرض انقراض (Critically Endangered) طبقه‌بندی کرده است. دلایل این وضعیت شامل موارد زیر است:

 تجارت غیرقانونی: رنگ‌آمیزی زیبا و نادر آن باعث شده تا مورد توجه قاچاقچیان حیات وحش قرار گیرد و به‌صورت غیرقانونی به بازار‌های بین‌المللی حیوانات زینتی صادر شود.

 تخریب زیستگاه: خشک شدن چشمه‌ها، برداشت بی‌رویهٔ آب برای کشاورزی، و آلودگی منابع آبی از عوامل اصلی کاهش جمعیت آن است.

 تغییرات اقلیمی: افزایش دما و کاهش بارش‌ها زیستگاه‌های طبیعی این گونه را محدودتر کرده است.

در سال‌های اخیر، تلاش‌هایی برای حفاظت از سمندر لرستانی آغاز شده است. سازمان حفاظت محیط زیست ایران با همکاری نهاد‌های بین‌المللی مانند IUCN و برخی دانشگاه‌ها، پروژه‌هایی برای تکثیر در اسارت و احیای زیستگاه‌های طبیعی این گونه اجرا کرده‌اند. همچنین، آموزش جوامع محلی در روستا‌های لرستان برای جلوگیری از صید و فروش غیرقانونی آن نقش مهمی در افزایش آگاهی عمومی داشته است.

برخی پژوهشگران پیشنهاد داده‌اند که زیستگاه‌های اصلی این گونه به‌عنوان پناهگاه حیات وحش اعلام شوند تا حفاظت قانونی کامل‌تری از آنها صورت گیرد.

سمندر لرستان؛ نمادی از طبیعت زاگرس و هویت زیست‌محیطی

سمندر لرستانی نه‌تنها از نظر علمی و بوم‌شناختی باارزش است، بلکه نمادی از طبیعت زاگرس و هویت زیست‌محیطی لرستان به شمار می‌رود. این گونه می‌تواند شاخصی برای سلامت اکوسیستم‌های کوهستانی باشد؛ چرا که حضور آن نشانه‌ای از پاکی و پایداری منابع آبی است.

در فرهنگ محلی، این جانور به دلیل ظاهر چشم‌نواز و زندگی پنهانش، گاه با باور‌های اسطوره‌ای و نشانه‌های «زندگی در دل کوه» پیوند خورده است.

سرنوشت سمندر لرستانی بازتابی از چالش‌های گسترده‌تر محیط‌زیست ایران است. محدود بودن منابع آب، فشار انسانی، و غفلت از میراث طبیعی. اگرچه هنوز فرصت برای نجات این گونه وجود دارد، اما این فرصت کوتاه است. حفاظت از سمندر لرستانی تنها نجات یک گونه نیست؛ بلکه حفظ تکه‌ای از زیبایی و تنوع حیات در ایران است میراثی که نسل‌های آینده سزاوار دیدن آن هستند.