باشگاه خبرنگاران جوان؛ سمیه خلیلی -  به نقل از Sldinfo، جنگ اوکراین، مستندترین نبرد تاریخ، شاهد دگردیسی پیام‌رسان تلگرام به یک سلاح و پلتفرم جنگی چندوجهی است. این اپلیکیشن اکنون همزمان نقش شبکه امداد، اتاق عملیات نظامی و مرکز گسترش پروپاگاندا را ایفا می‌کند و حتی تا اروپا برای جذب جاسوس و خرابکاری از طریق کانال‌های عمومی پیش رفته است. این تحول، مرز‌های نبرد را از جبهه‌های فیزیکی به گوشی‌های هوشمند میلیون‌ها نفر منتقل کرده است.

جنگ در عصر مدرن؛ سیطره تلگرام بر عملیات نظامی، اطلاعاتی و روانی در اوکراین

جنگ تمام‌عیار روسیه علیه اوکراین که از فوریه ۲۰۲۲ آغاز شد، فراتر از یک درگیری نظامی سنتی، به عنوان مستندترین نبرد تاریخ بشریت شناخته می‌شود. این جنگ، نه تنها در جبهه‌های دونباس و خارکیف، بلکه در حوزه دیجیتال و به‌ویژه در بستر پیام‌رسان تلگرام جریان دارد. به نقل از نشریه تخصصی Sldinfo، تلگرام در این درگیری، مسیری از یک ابزار ارتباطی ساده به یک پلتفرم چندوجهی و حیاتی برای امنیت ملی، عملیات روانی و حتی جاسوسی پیموده است. این دگردیسی، مفهوم سنتی میدان نبرد را در هم شکسته و ابعاد تازه‌ای از جنگ سایبری و اطلاعاتی را آشکار ساخته است.

پیش از تهاجم، تلگرام به دلیل ویژگی‌های حفظ حریم خصوصی و قابلیت ایجاد کانال‌های پرمخاطب، محبوبیت قابل توجهی در اوکراین داشت. اما پس از آغاز جنگ، این محبوبیت به یک ضرورت حیاتی تبدیل شد. در شرایطی که شبکه‌های اجتماعی بزرگ‌تر مانند فیس‌بوک و توییتر در روسیه مسدود شده بودند، تلگرام به پناهگاه دیجیتال اوکراینی‌ها تبدیل شد. آمار‌های منتشر شده نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۳، بیش از ۷۲ درصد از اوکراینی‌ها این اپلیکیشن را منبع اصلی خود برای دریافت اخبار می‌دانستند. نقش تلگرام در این فاز اولیه، عمدتاً امدادی و اطلاعاتی بود: کانال‌های رسمی شهر‌ها و مناطق برای ارسال هشدار‌های حملات هوایی، اعلام مسیر‌های امن و محل پناهگاه‌ها استفاده می‌شدند. این قابلیت‌ها، تلگرام را به ابزاری برای دفاع مدنی تبدیل کرد که مستقیماً جان شهروندان را نجات می‌داد. حتی پناهجویان اوکراینی که به اروپا فرار کردند، از طریق همین کانال‌ها اطلاعات لازم درباره مسیر‌های فرار و کمک‌های بشردوستانه را پیدا می‌کردند. این وضعیت، میلیون‌ها اوکراینی خارج‌نشین را نیز به اسکرول کردن مداوم کانال‌های خبری برای یافتن نشانه‌ای از خانواده یا شهرشان وادار می‌کرد و تلگرام را به مرکز عصبی پیونددهنده جامعه اوکراین در داخل و خارج تبدیل کرد.

تغییر بنیادین دیگر، مشارکت مستقیم شهروندان در جنگ اطلاعاتی بود. دولت اوکراین از همان هفته‌های نخست، تلگرام را به ابزار حیاتی امنیت ملی بدل کرد. در کنار کانال‌های رسمی اطلاعات اضطراری، شهروندان با استفاده از ربات‌های تلگرامی طراحی شده توسط دولت، موقعیت خودرو‌های زرهی روسی، تحرکات مشکوک و هرگونه فعالیت نظامی دشمن را گزارش می‌دادند. مقامات امنیتی اوکراین بار‌ها تأیید کرده‌اند که اطلاعات مردمی جمع‌آوری شده از طریق تلگرام، نقش مستقیم در انهدام چندین خودروی روسی در حوالی کی‌یف داشته است. این تحول، به معنای واقعی کلمه، مرز بین شهروند و نظامی را در هم شکست و مردم عادی را به بخشی از سامانه اطلاعاتی و دیده بانی کشور تبدیل کرد؛ یک مدل دفاع مدنی و نظامی کاملاً دیجیتالی.

جنگ در سایه: ورود سرویس‌های اطلاعاتی و نبرد روایت‌ها

نبرد در تلگرام، تنها محدود به شهروندان و اطلاع‌رسانی اضطراری نماند؛ بلکه به سرعت به یک میدان عملیاتی برای سازمان‌های اطلاعاتی تبدیل شد. سازمان اطلاعات نظامی اوکراین (HUR) با اقدامی بی‌سابقه، کانال رسمی خود را با صد‌ها هزار دنبال‌کننده به تریبون عمومی و فضای عملیاتی بدل کرد. این سازمان نه‌تنها اطلاعیه‌های رسمی و تحلیلی، بلکه مکالمات شنودشده از نیرو‌های روسی، ویدیو‌های عملیاتی و حتی فراخوان‌های مستقیم برای همکاری مردمی را در تلگرام منتشر می‌کرد. این سطح از شفافیت و استفاده از یک پلتفرم عمومی برای انتشار اطلاعات حساس، یک تغییر بنیادی در مفهوم «جنگ اطلاعاتی» در قرن بیست و یکم محسوب می‌شود و نشان می‌دهد که سرویس‌های اطلاعاتی دیگر به حفظ پنهان‌کاری مطلق اعتقاد ندارند، بلکه برای تأثیرگذاری بر افکار عمومی و تضعیف روحیه دشمن، از حداکثر شفافیت تاکتیکی استفاده می‌کنند.

در سوی دیگر میدان، تلگرام به همان اندازه به میدان عملیات روانی و جنگ روایت‌ها برای روسیه تبدیل شده است. کانال‌های حامی روسیه، مانند “Arkhangel Spetsnaza” با میلیون‌ها دنبال‌کننده، محتوای خشونت‌آمیز و دلخراش از میدان نبرد را منتشر می‌کنند. این محتوا اغلب با اشتراک پولی ارائه شده و درآمد حاصله صرف خرید تجهیزات نظامی، به‌ویژه پهپاد، برای ارتش روسیه می‌شود. تحلیلگران از این پدیده با عنوان «پورنوگرافی جنگ» یاد می‌کنند؛ ترکیبی از شوک بصری، محتوای خشونت‌آمیز و تبلیغات سیاسی که هدف اصلی آن، تضعیف روحیه مردم اوکراین، بزرگ‌نمایی قدرت روسیه و جذب حمایت مالی برای عملیات نظامی است.

کارزار‌های هماهنگ اطلاعات نادرست (Disinformation Campaigns) نیز در تلگرام به اوج خود رسیده‌اند. تحقیقات اخیر نشان می‌دهد که بین ژانویه ۲۰۲۴ تا آوریل ۲۰۲۵، بیش از ۳۶۰۰ حساب جعلی روسی به صورت هماهنگ، حدود ۳۱۶ هزار پیام تبلیغاتی و دروغ را در کانال‌های مرتبط با مناطق اشغالی اوکراین منتشر کرده‌اند. هدف این عملیات، اشغال فضای دیجیتال مناطق اشغالی به‌طور همزمان با اشغال زمینی بوده است. این عملیات گسترده، بخشی از شبکه بزرگ‌تر وابسته به «آژانس تحقیقات اینترنتی» (IRA) است؛ همان نهادی که یوگنی پریگوژین، رهبر واگنر، بعد‌ها تأسیس آن را تأیید کرد. این تلاش هماهنگ، نشان می‌دهد که روسیه تلگرام را نه فقط یک سکوی تبلیغاتی، بلکه یک سلاح تهاجمی برای تحریف واقعیت و مهندسی افکار عمومی می‌بیند.

تلگرام فرامرزی: از جنگ اطلاعاتی تا جاسوسی در عمق اروپا

مخاطرات استفاده از تلگرام در این جنگ، از مرز‌های اوکراین فراتر رفته و به قلب اروپا نفوذ کرده است. از سال ۲۰۲۴، کانال‌های طرفدار جنگ روسیه شروع به استفاده از تلگرام برای جذب مستقیم داوطلبان برای جاسوسی و خرابکاری در پایگاه‌های ناتو و زیرساخت‌های کشور‌های اروپایی کردند. این کانال‌ها به صراحت دستورالعمل‌هایی شامل چگونگی عکاسی از تأسیسات نظامی حساس، نحوه خرید سیم‌کارت محلی و اقدامات لازم برای اجتناب از ردیابی دیجیتال را منتشر می‌کردند.

این فراخوان‌ها صرفاً یک عملیات روانی نبوده است؛ بلکه نتایج عملی و امنیتی جدی به دنبال داشته است. گزارش‌ها حاکی از آن است که دست‌کم در کشور‌هایی مانند آلمان، لهستان و لتونی چندین نفر به اتهام جاسوسی و خرابکاری برای روسیه، پس از دریافت دستورالعمل‌ها از طریق تلگرام، بازداشت شده‌اند. این تحول نشان می‌دهد که تلگرام به یک ابزار مستقیم برای عملیات مخفی و اطلاعاتی تبدیل شده است، جایی که سرویس‌های اطلاعاتی می‌توانند بدون نیاز به استخدام مستقیم مأموران سنتی، از طریق یک پلتفرم عمومی و به صورت برون‌سپاری، عملیات جاسوسی را در قلب اروپا هدایت کنند. این پدیده، ابعاد جدیدی به تهدیدات امنیت سایبری و امنیت داخلی کشور‌های عضو ناتو داده است.

جمع‌بندی نهایی نشان می‌دهد که تلگرام در جنگ اوکراین، یک شمشیر دولبه بود. همان ابزار‌هایی که جان مردم را با ارسال هشدار‌های حملات هوایی نجات دادند و به پناهجویان کمک کردند، به سرعت برای انتشار دروغ، جذب جاسوس و پخش ترس و وحشت نیز به‌کار رفتند. این جنگ تأکید کرد که در قرن بیست و یکم، تسلط بر روایت‌ها و اطلاعات، به اندازه برخورداری از تانک و موشک، برای تعیین سرنوشت یک نبرد حیاتی است. این پدیده، تلگرام را به «میدان جنگ دوم» تبدیل کرده است؛ میدانی که در آن هر گوشی هوشمند یک خط مقدم بالقوه برای جنگ اطلاعاتی محسوب می‌شود. این تحول، استراتژی‌های دفاعی و اطلاعاتی جهان را به بازنگری بنیادین در مورد نقش رسانه‌های اجتماعی در درگیری‌های آینده و نحوه مدیریت تهدیدات فرامرزی اطلاعات نادرست، وادار کرده است.