از ویرانی بم تا درسهای تابآوری؛ روایت پنجم دی
زلزله ویرانگر پنجم دیماه ۱۳۸۲ با بزرگی ۶.۶ ریشتر، شهر تاریخی بم را در چند ثانیه به تلی از آوار تبدیل کرد؛ فاجعهای که با جانباختن دهها هزار نفر، تخریب گسترده بافت شهری، بافت تاریخی ارگ بم و از بین رفتن زیرساختها، به یکی از تلخترین حوادث طبیعی تاریخ ایران تبدیل شد.
باشگاه خبرنگاران جوان- سحرگاه پنجم دیماه، زمانی که بیشتر مردم بم در خواب بودند، زمین ناگهان لرزید و شهری با پیشینهای کهن را در هم شکست. خانههای خشتی و فرسوده، کوچههای باریک و زیرساختهای ناپایدار، تاب این زمینلرزه سهمگین را نداشتند و در مدت کوتاهی، زندگی عادی در بم متوقف شد. شدت تخریب بهگونهای بود که شهر در ساعات نخست عملاً از چرخه خدماترسانی خارج شد و امدادرسانی با دشواریهای فراوان آغاز شد.
در سالروز زلزله تلخ بم، به سراغ حسین ظفری، سخنگوی مدیریت بحران کشور رفتیم؛ مدیری که در آن روزهای سیاه، در میدان حادثه حضور داشت و از نزدیک درد، ویرانی و تلاش برای نجات جان انسانها را لمس کرده بود.
حسین ظفری، سخنگوی مدیریت بحران کشور با اشاره به سالگرد زلزله بم، از آن روزها میگوید: در پنجم دیماه سال ۱۳۸۲ شهر تاریخی بم با زمینلرزهای ویرانگر لرزید؛ حادثهای که نه تنها شهر بم، بلکه دل همه مردم ایران را به درد آورد. در این زلزله حدود ۳۲ هزار نفر از مردم بم و بروات، جان خود را از دست دادند و نزدیک به ۹۸ درصد ساختمانهای شهر دچار آسیبهای جدی شدند و حتی بخش عمدهای از آنها بهطور کامل تخریب شد.
وی میافزاید: در زلزله بم علاوه بر تلفات انسانی گسترده، خسارتهای جبرانناپذیری به زیرساختهای حیاتی شهر بم وارد شد که همین موضوع باعث شد این شهر در همان لحظات اولیه پس از وقوع زلزله، عملاً توان خدماترسانی از سوی سازمانها و دستگاههای مسئول را از دست بدهد. بررسیها و مطالعات انجام شده بعد از حادثه از سوی کارشناسان نشان داد که بخش قابل توجهی از ساختمانهای آسیبدیده به دلیل بیتوجهی به ضوابط و آییننامههای فنی و مهندسی و نبود نگاه مهندسی در ساختوسازها دچار تخریب شدید شده بودند.
ظفری درباره روند امدادرسانی در ساعات ابتدایی حادثه میگوید: بلافاصله پس از مخابره خبر زلزله، تیمهای امدادی از مناطق مختلف کشور به سمت بم اعزام شدند، اما آسیبدیدگی راههای ارتباطی اطراف شهر، تخریب معابر داخلی و همچنین دوری بم از مرکز استان، امدادرسانی زمینی را با مشکلات جدی مواجه کرد. به همین دلیل تمرکز عملیات به سمت امدادرسانی هوایی و انتقال مجروحان از طریق ناوگان هوایی کشور معطوف شد.
تلاش شهید کاظمی برای فرود هواپیما در فرودگاه متروکه بم
وی اظهار میکند: در این شرایط، شهید احمد کاظمی که در آن زمان فرمانده نیروی هوایی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی بود، با شجاعت شخصاً هدایت پرواز را بر عهده گرفت و هواپیمای خود را در فرودگاه متروکه و بلااستفاده شهر بم به زمین نشاند؛ فرودگاهی که حتی پیش از زلزله نیز کارکرد مؤثری نداشت. همزمان شهید حاج قاسم سلیمانی که رفاقتی دیرینه با شهید احمد کاظمی داشت، خود را به شهر بم رساند و در همان ساعات و ۴۸ ساعت اولیه پس از حادثه، پایههای اصلی عملیات امداد و نجات در این شهر شکل گرفت.
تبدیل خودروی آتشنشانی به برج مراقبت
سخنگوی مدیریت بحران کشور از ابتکار انجامشده در فرودگاه بم میگوید و توضیح میدهد: به دلیل آسیبدیدگی برج مراقبت فرودگاه، شهید احمد کاظمی با خلاقیت و ابتکار، یک دستگاه خودروی آتشنشانی موجود در منطقه را با اعمال تغییراتی به برج مراقبت موقت تبدیل کرد و کنترل پروازها را شخصاً به دست گرفت. در نتیجه این اقدام وی، هر ۱۲ دقیقه یک هواپیما یا بالگرد ملخی از فرودگاه بم به پرواز درمیآمد و مجروحان را به شهرهای مختلف کشور از جمله تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز منتقل میکرد.
وی خاطرنشان میکند: در جریان این عملیات گسترده، بیش از ۳۰ هزار مجروح از طریق ناوگان هوایی جابهجا شدند و همین مدیریت و هماهنگی کمنظیر هوایی، نقش تعیینکنندهای در جلوگیری از وقوع فاجعهای بزرگتر و نجات جان هزاران نفر از مردم شهر بم ایفا کرد.
نقش شهید کاظمی در در سرعتبخشی به امدادرسانی هوایی و نجات جان مصدومان
ظفری در ادامه تشریح ابعاد زلزله بم در سال ۱۳۸۲ تصریح میکند: در آن مقطع زمانی، فرودگاه بم به یکی از پرترافیکترین فرودگاههای جهان تبدیل شده بود؛ ابتکاری که با مدیریت و خلاقیت شهید احمد کاظمی رقم خورد، نقش تعیین کنندهای در سرعتبخشی به امدادرسانی و نجات جان مصدومان داشت.
بسیج تمامی دستگاهها و نهادهای مسئول در زلزله بم
وی میافزاید: همزمان با این عملیات هوایی، تمامی دستگاهها و نهادهای مسئول از جمله جمعیت هلالاحمر، اورژانس، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، ارتش، ستاد حوادث غیرمترقبه، وزارت بهداشت و سایر دستگاههای امدادی و خدماتی به سمت بم اعزام شدند. این نیروها در نقاط مختلف شهر مستقر شدند و با جستوجو و کنکاش در مناطق تخریب شده، برای نجات مجروحان، خارجکردن افراد گرفتار زیر آوار و انتقال جانباختگان تلاش شبانهروزی داشتند تا شرایط اضطراری و بحرانی حاکم بر شهر بهتدریج کنترل و مدیریت شود.
سخنگوی مدیریت بحران کشور از دشواریهای عملیات امداد و نجات در زلزله بم میگوید و تصریح میکند: سرمای شدید هوا به دلیل وقوع زلزله در فصل زمستان، تخریب گسترده بافت شهری و حجم بالای خسارات، باعث شده بود امدادرسانی با پیچیدگیها و سختیهای فراوانی همراه باشد. به همین دلیل، ذهن و تمرکز مسئولان کشور در آن روزها و ساعتها معطوف به شهر بم و مدیریت پیامدهای این حادثه تاریخی بود.
حضور رهبر معظم انقلاب در شهر بم و تاکیدات ایشان به دستگاهها
ظفری ادامه میدهد: در روز هشتم پس از وقوع زلزله، رهبر معظم انقلاب به صورت سرزده وارد شهر بم شدند و از نزدیک روند امدادرسانی را مورد بازدید و ارزیابی قرار دادند. ایشان در این بازدید، توصیهها و تذکراتی را به برخی از دستگاهها ارائه کردند تا شرایط موجود بهبود یابد و روند خدمترسانی به مردم با سرعت و کیفیت بیشتری ادامه پیدا کند.
وی خاطرنشان میکند: رهبر معظم انقلاب در ۲۶ دیماه نیز دومین سفر خود را به بم انجام دادند تا از اجرای تأکیدات و دستورات صادرشده اطمینان حاصل کنند و روند امدادرسانی و خدماترسانی به مردم، متناسب با توصیهها و رهنمودهای ایشان پیش رفته باشد.
اسکان موقت مردم و تأمین سرپناه برای آسیبدیدگان زلزله
سخنگوی مدیریت بحران کشور در ادامه یادآور شد: پس از اتمام مرحله امداد و نجات، وارد فازهای بعدی مدیریت بحران از جمله ساماندهی وضعیت شهر، رسیدگی به آسیبدیدگان و برنامهریزی برای بازسازی شدیم تا زندگی به تدریج به شهر بم بازگردد و آثار این فاجعه عظیم کاهش یابد.
حسین ظفری، در ادامه این گفتوگو اظهار میکند: پس از عبور از مرحله امداد و نجات، شرایط بهگونهای بود که اسکان موقت مردم و تأمین سرپناه برای آسیبدیدگان به اولویت اصلی کشور تبدیل شد. در آن مقطع، برخی دیدگاهها در میان مسئولان مبنی بر اینکه شرکتها و پیمانکاران بزرگ خارجی برای بازسازی وارد کشور شوند و مسئولیت ساخت شهر بم را برعهده بگیرند، مطرح بود، اما این رویکرد مورد توجه قرار نگرفت.
آغاز بازسازی شهر بم
وی میافزاید: در نهایت با نگاهی جامع و مبتنی بر ظرفیتهای داخلی، تصمیم بر آن شد که بازسازی بم از طریق مجری قانونی بازسازیهای کشور و بر اساس قانون تأسیس بنیاد مسکن انقلاب اسلامی انجام شود. بر همین اساس، ستادی با عنوان «ستاد بازسازی شهر بم» تشکیل شد که اختیارات هیئت دولت به آن واگذار شده بود و این ستاد با اختیار کامل تصمیمگیری و اقدام میکرد. بنیاد مسکن انقلاب اسلامی نیز به عنوان مجری اصلی بازسازی شهر بم، مسئولیت اجرای این برنامه را برعهده گرفت.
طراحی و بازسازی شهر بم بر پایه سه محور اصلی و مشارکت مستقیم مردم
سخنگوی مدیریت بحران کشور ادامه میدهد: در آن مقطع که ریاست بنیاد مسکن برعهده آقای سعیدی کیا بود، الگوی بازسازی شهر بم بر پایه سه محور اصلی طراحی و اجرا شد. محور نخست، مشارکت مردم در فرآیند بازسازی بود. بر این اساس، بازسازی باید با حضور و مشارکت مستقیم مردم انجام میشد؛ مشارکتی که هم به تسریع روند ساختوساز کمک میکرد و هم نقش مؤثری در کاهش آلام روحی، دردها و رنجهای بازماندگان داشت، چرا که بسیاری از خانوادهها در این حادثه عزیزان خود را از دست داده بودند.
ظفری با اشاره به مشاهدات شخصی خود در روزهای سخت پس از زلزله، یادآور میشود: من در همان مقطع فردی را دیدم که ۶۳ نفر از اعضای خانوادهاش، از جمله پدر، مادر، برادر، خواهر، برادرزاده و خواهرزادههای خود را در زلزله از دست داده بود. حضور مردم در فرآیند ساخت خانههایشان باعث میشد احساس تعلق بیشتری نسبت به سرپناه جدید خود پیدا کنند و همین مشارکت، بهتدریج مرهمی بر دردها و رنجهای عمیق آنها باشد.
بم مقاومتر از گذشته و حتی مقاومتر از قبل از زلزله ساخته شد
وی محور دوم بازسازی را استحکام بخشی عنوان کرده و اظهار میکند: راهبرد اصلی در بازسازی بم این بود که شهر مقاومتر از گذشته و حتی مقاومتر از قبل از زلزله ساخته شود. توجه به اصول فنی، آییننامههای مهندسی و ساختوساز ایمن در دستور کار قرار گرفت تا استحکام واقعی شهر بم شکل بگیرد. نتیجه این راهبرد آن بود که چند سال بعد، در همان ایام پنجم دیماه، زلزلهای با شرایط مشابه رخ داد، اما خانههای مردم به دلیل استحکام مناسب، پایدار ماندند و آسیب جدی ندیدند.
تبدیل تجربه زلزله بم به الگویی برای افزایش تابآوری سکونتگاهها در برابر حوادث مشابه
سخنگوی مدیریت بحران کشور خاطرنشان میکند: این الگوی استحکامبخشی تنها به شهر بم محدود نشد و به عنوان یک راهبرد اساسی، در بازسازی روستاها و شهرهای اطراف نیز مورد توجه قرار گرفت تا تجربه تلخ زلزله بم به الگویی برای افزایش تابآوری سکونتگاهها در برابر حوادث مشابه تبدیل شود.
توجه به اصول فنی و مهندسی در بازسازی بم
ظفری، در ادامه این گفتوگو تأکید میکند: خوشبختانه شرایط امروز کشور بهگونهای است که اگر در گذشته حتی زلزلههای چهار ریشتری منجر به تخریب کامل ساختمانها میشد، اکنون در بسیاری از مناطق، زلزلههایی با بزرگی حدود پنج ریشتر نیز آسیب جدی به واحدهای مسکونی وارد نمیکند و این موضوع حاصل توجه به اصول فنی و مهندسی در سالهای اخیر است.
ساخت خانههای بم در چارچوب معماری منطقه و رعایت اصول استحکامبخشی
وی افزود: راهبرد سوم در بازسازی شهر بم، توجه به معماری شهری و هویت بومی این منطقه بود. معماریای که طی هزاران سال در شکلگیری ارگ بم و خانههای این شهر نقش داشت، مبنای طراحی قرار گرفت. در همین راستا، معماران دعوت شدند، الگوهای معماری احصا و ارائه شد و مردم خودشان از میان این الگوها انتخاب کردند. بر همین اساس، خانهها در چارچوب معماری منطقه، با رعایت اصول استحکامبخشی و با مشارکت مستقیم مردم ساخته شد.
امروز شهر بم مستحکمتر از گذشته در حال ارائه خدمات است
سخنگوی مدیریت بحران کشور ادامه میدهد: در واقع بازسازی بم بر پایه سه اصل مشارکت مردم، استحکام سازهها و حفظ معماری بومی شکل گرفت و نتیجه این رویکرد آن بود که امروز شهر بم مستحکمتر از گذشته در حال ارائه خدمات است، فعالیتهای اقتصادی و اجتماعی در آن جریان دارد و معیشت مردم نیز در فرآیند بازسازی و احیای شهر مورد توجه قرار گرفته است. مجموعه این اقدامات در کنار هم باعث شد شهر بم به شرایط عادی بازگردد و حتی از نظر تابآوری، وضعیت بهتری نسبت به قبل از زلزله پیدا کند.
ظفری در ادامه با اشاره به فضای حاکم بر روزهای ابتدایی پس از زلزله میگوید: بسیاری از ما زمانی که در روزهای نخست وارد شهر بم میشدیم، با حجم عظیم تخریب، خسارت و از دست رفتن عزیزان مردم مواجه میشدیم؛ صحنههایی که بسیار اندوهناک بود، اما در عین حال این اراده و امید وجود داشت که بم باید دوباره ساخته شود و روی پای خود بایستد. همین نگاه و عزم جمعی باعث شد همه با انگیزه وارد میدان شوند، کمک کنند و اقدامات لازم را انجام دهند.
بم مستحکمتر و امیدوارتر از گذشته مسیر خود را ادامه میدهد
وی خاطرنشان میکند: گستردگی خسارتها اگرچه اندوه عمیقی بر دلها نشاند، اما در کنار آن امیدی ایجاد کرد تا با مشارکت مردم، شهر بم دوباره به وضعیت مناسب بازگردد؛ امری که امروز، به لطف خدا، محقق شده و بم مستحکمتر و امیدوارتر از گذشته مسیر خود را ادامه میدهد.
سخنگوی مدیریت بحران کشور در پایان تأکید میکند: زلزله بم یک یادآوری جدی برای همه ماست که اگر ساختمانها بر اساس اصول مهندسی ساخته نشوند، امکان تکرار چنین حوادثی در سایر شهرها وجود دارد. ایران کشوری زلزلهخیز است و در برخی مناطق به دلیل بیتوجهی به اصول فنی، مصالح و ضوابط مهندسی، همچنان آسیبپذیریهای سازهای و کالبدی وجود دارد. این تجربه به ما یادآور میشود که باید به مقاومت ساختمانها، ایمنی شهرها و پایداری سازهها توجه ویژه داشته باشیم و در کنار آن، فرهنگسازی و آموزش عمومی را برای ارتقای آگاهی مردم در دستور کار قرار دهیم.
لزوم توجه به درسآموختههای زلزله بم در حوزههای مهندسی، علمی و فرهنگی
وی در پایان ابراز امیدواری میکند: درسآموختههای زلزله بم در حوزههای مهندسی، علمی و فرهنگی کشور به صورت فراگیر مورد استفاده قرار گیرد تا شاهد تکرار چنین شرایط تلخی نباشیم و تابآوری شهرها و جوامع ما در برابر زلزله به شکل مؤثری افزایش یابد.
زلزله بم اگرچه زخمی عمیق بر پیکره این شهر و حافظه جمعی ایرانیان بر جای گذاشت، اما در سالهای بعد به نقطه عطفی در مدیریت بحران و بازنگری در شیوه ساختوساز کشور تبدیل شد. بازسازی بم نشان داد که با اتکا به دانش مهندسی، مشارکت مردم و توجه به هویت بومی میتوان از دل ویرانی، شهری ایمنتر و مقاومتر ساخت. سالگرد زلزله بم یادآور این واقعیت است که در کشوری زلزلهخیز، غفلت از اصول ایمنی میتواند فاجعهای دیگر رقم بزند و توجه به تابآوری، ضرورتی همیشگی است.
منبع: ایسنا
