حافظ هم سرقت ادبی کرده است اما هنرمندانه/ ۳ تا ۶ ماه حبس در انتظار سارقان ادبی

علیرضا بدیع شاعر، ترانه‌سرا و کارشناس ادبی، در گفت‌وگو با خبرنگار حوزه ادبیات  گروه فرهنگی باشگاه خبرنگاران جوان، درباره مفهوم سرقت ادبی و سابقه آن گفت: سرقت ادبی یعنی شاعری عامدانه اندیشه، تصاویر، تخیل و سوژه یا مضمون شاعر دیگری را بدون این که اشاره‌ای به صاحب اثر بکند، در شعر خود به استخدام بگیرد. این مسئله مختص امروز نیست. از همان سده‌های دوم و سوم که شاهد اولین طلیعه‌های شعر فارسی هستیم، شعرا و نویسندگانی بوده اند که ریزه‌خوار سفره شاعران بزرگ بوده‌اند. مثلا مُجیرالدین بیلقانی، چندین قصیده سنایی را سرقت کرده که این موضوع در چند مقاله علمی-پژوهشی نیز منعکس شده است.

وی در ادامه اظهار کرد: گاه ممکن است یک فرد کلیت یک اثری را سرقت کند، گاهی هم در حد یک ترکیب کوچک. همه‌گیر شدن فضای مجازی به این مسئله دامن زده است. مباحث سبک‌شناسی به راحتی می‌تواند ثابت کند کدام اثر از کدام مولف است؛ امروزه معمولاً این سرقت‌ها در حد یک مصرع یا یک ترکیب یا سوژه و فضای کلی بیت اتفاق می‌افتد.

این کارشناس ادبی به انواع رایج سرقت ادبی اشاره کرد و گفت: سرقت ادبی ۱۲ شکل دارد؛ از مسخ، سلخ، کپی بدون ذکر برگه و نشانه تا رقیق‌ترین شکل آن یعنی «توارد». اگر کسی کل متن فرد دیگری را به نام خود منتشر کند، انتحال نامیده می‌شود. توارد حالتی است که دو شاعر بدون اطلاع از متن یکدیگر، چیز مشابهی بنویسند که این اتفاق نهایتاً در یک یا دو بیت ممکن است بیفتد. اگر با دستکاری بیت یک شاعر و اخذ سوژه آن، بیتی به نام خودمان بسازیم، سلخ خوانده می‌شود؛ به عبارت دیگر کلامی را در لباس واژه‌های دیگر ریختن.

بدیع درباره تفاوت سرقت ادبی با باز آفرینی و پرداخت مجدد یک ترکیب یا مضمون، بیان کرد: این هم تفاوتی با سرقت ندارد، منتهی سرقتی است هنری و زیبایی‌شناسانه. برای مثال اگر من یک کودک بدسرپرست را از والدینش گرفته و او را پرورش دهم، اگرچه به لحاظ ژنتیکی آن فرزند مال من نیست؛ اما من سرپرستی او را به نحو بهتری بر عهده گرفته‌ام. حافظ هم چنین کاری با پیشینیان خود انجام داده است.

وی افزود: معروف است که خون ۲۰۰ دیوان پیش از روزگار حافظ، بر گردن اوست. از این جهت که مضامین سعدی، خواجوی کرمانی، عبیدزاکانی و ... را می‌گرفته و با پرداختی قوی‌تر آن را اعتلا می‌بخشیده است. به همین دلیل می‌گویند حتی شعرای هم‌دوره حافظ از این که مضامین و ترکیباتشان در شعر حافظ به کار می‌رفته، رضایت داشته‌اند. سرقت ادبی فقط در صورتی مجاز است که آن مضمون به نظر کارشناسان و عموم مردم، در شعر شاعر دوم بهتر و هنرمندانه‌تر پرداخته شده باشد.

خالق ترانه «ماه و ماهی» درباره چگونگی تشخیص سرقت ادبی توضیح داد: ساده‌ترین شکل تشخیص سرقت ادبی حالتی است که سرقت در کلیت متن اتفاق افتاده باشد که در این حالت هرکس به لحاظ تاریخی تقدم داشته باشد، حق با اوست. گاهی یک شاعر طرح کلی (مضامین، وزن، قافیه و ردیف) یا ترکیب‌های یک شعر یا یک بیت را برمی‌دارد که در این جا هم حسن تقدم بین دو شاعر، ملاک تشخیص است.

وی ادامه داد: برای یک کارشناس آشنا با حوزه سبک‌شناسی تشخیص این که چه کسی از روی چه کسی نوشته کار سختی نیست. شما اگر اثری را در اختیار من بگذارید بدون این که شاعرش را بشناسم یا قبلا خوانده باشم، می‌توانم بگویم این اثر در کدام دهه یا سده پیشین و احتمالاً توسط چه کسی سروده شده است. مشخصات شعری هر شاعر (فضای ذهنی، نوع کاربرد کلمات، دستور و نحو در شعر او، تصویرسازی، تخیل، میزان اندیشه) مثل اثر انگشتش، مختص خود اوست.

عضو شورای عالی شعر و موسیقی صدا و سیما درباره نحوه طرح شکایت و مرجع رسیدگی به موارد سرقت ادبی، گفت: برای پیگیری مباحث سرقت ادبی باید به دادگاه فرهنگ و رسانه مراجعه کرد. این دادگاه بررسی می‌کند که چه کسی زودتر اثر را ثبت کرده است. به همین دلیل به کسانی که از سرقت ادبی شاکی هستند، پیشنهاد می‌شود که پیش از ورود به پروسه شکایت و دادگاه اثر خود را ثبت کنند.

این کارشناس ادبی در ادامه به مجازات‌های رایج در نظر گرفته شده برای سارقان ادبی اشاره کرد و گفت: در بحث موسیقی و کلام به کار رفته در ترانه‌ها، در صورت اثبات سارق باید حق تالیفی به صاحب اثر بدهد که البته رقم آن زیاد نیست. مثلا اگر ترانه‌ای در بازار موسیقی سه میلیون تومان قیمت بخورد، دادگاه سارق را ۶۵۸ هزار تومان جریمه می‌کند. در بحث شعر و کتاب که به صورت مکتوب است، جریمه مالی تعیین نشده، ولی حدود سه تا شش ماه حبس تعلیقی برای سارق در نظر گرفته می‌شود که در صورت تکرار حکم او اجرایی خواهد شد.

بدیع در پایان اظهار کرد: توصیه می‌کنم که عزیزان متکی به قلم و اندیشه خودشان باشند، دست بردن در سفره دیگران و سرقت افکار و سروده‌های آنان کار شایسته‌ای نیست.

انتهای پیام/

تفاوت سرقت ادبی با باز آفرینی چیست؟