محرم و رسم دیرینه سقایی در همدان

به گزارش خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از همدان، هرساله آیین‌ها و مراسم عزاداری حسین بن علی (ع) با عنوان رسوم عاشورایی در مناطق مختلف کشور و جهان برگزار می‌شود و مردم در گوشه کنار شهر‌های بزرگ و کوچک به سوگ سالار شهیدان دشت کربلا نشسته‌اند و خود را شریک حزن و اندوه حضرت زینب (س) و امام سجاد (ع) می‌دانند.

مردم استان همدان همانند سایر استان‌های ایران اسلامی با آیین دیرینه سقایی که در روز سوم عاشورا برگزار می‌شود، جلوه‌هایی ویژه‌ای از این ایام حزن و اندوه را به نمایش می‌گذارند.

آئین‌های باشکوه عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استان متفاوت بوده و جلوه‌های خاص و معناداری از حرکت عاشورا و درسی که می‌توان از این نهضت عظیم یاد گرفت را  در برگزاری مراسم‌های عزاداری مردم مشاهده کرد.

عزاداری سید و سالار شهیدان از روزگاران قدیم تاکنون همراه با رسوماتی برگزار می‌شده که در این میان آیین سقایی همدان، به مدد عاشقان امام حسین (ع) تا امروز زنده مانده و سند محکمی بر توجه دارالمومنین همدان به حفظ اصالت‌ها و آیین‌های مذهبی است.

آیین سقایی رسم دیرینه پیر غلامان همدانی در غم سید و سالار شهیدان

یکی از کهن‌ترین نوع عزاداری در استان همدان که به مدد مردان سیاهپوش عباسیه‌ها و حسینیه‌های این شهر برپا می‌شود، آیین سقایی  است که مردان آن با زمزمه‌های یا حسین (ع) و یاعباس (ع) عشق و ارادت خالصانه خود را به خاندان عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) ابراز می کنند.

اولین هیات سقا‌های همدانی به همت مرحوم سیداحمد روح‌بخش در سال ۱۲۷۷ در همدان تاسیس شد. مرحوم سیداحمد روح‌بخش با کمک مرحوم کربلایی ابوالقاسم سقا، هیات سقایی عباسیه جولان را که اولین هیات سقایی در همدان است پایه‌گذاری کردند.

منقول است در روز عاشورا در کربلا آوردن آب برای حرم امام حسین و یارانش بر عهده حضرت ابالفضل العباس (ع) گذاشته شده بود به همین دلیل مردان سقا پوش همدانی در شیوه سقایی خود را پیرو و مرید ابالفضل العباس (ع) می‌دانند.

اجرای آیین سقایی با پیراهن‌های مشکی

در هیئت سقا‌های همدان مردان با خلوص نیت و فروتنی لباس‌های سیاه و گل اندود بر تن می کنند و درحالی که پا برهنه هستند با خواندن ذکر مصیبت خیابان‌های همدان را طی می‌کنند.

مریدان امام حسین (ع) در روز‌های تاسوعا و عاشورا در بین عزاداران حرکت کرده و گلاب و آب را به یاد لبان تشنه و شهدای دشت کربلا در بین عزاداران توزیع می کنند، بسیاری از مردم برای گرفتن حاجت و یا ادای نذر هر سال به مراسم این سقا‌ها می‌آیند.

سقایان از معدود دسته‌های عزا هستند که هنوز لباس آیینی به تن می‌کنند.

به گفته یکی از پیران سقا لباس سقایی در اصل ۷۵ قلم بوده که با گذشت زمان اقلامی از آن حذف شده و امروز رخت سقایی اقلام خاصی را در برمی گیرد.

پیراهن بلندی که تا زیر زانو می‌آید و برخی به غلط آن را لباده عربی می‌شمارند در حالیکه پیراهن سقایی باید تا زیر زانو باشد که دست و پا گیر نبوده و کار برداشتن آب و حمل کردن مَشک به آسانی انجام شود.

سرپوش که برای مردان جوان لچک است و برای پیران دستاری کوچک به قدر چهار یا پنج دور که به سر می‌پیچد و شالی بلند که بر گردن می‌آویزند، نطع نیز روپوشی چرمی است که بر شانۀ راست مایل به چپ می‌اندازند و امروزه به جای چرم شبه چرم می‌پوشند.

سقا‌ها در روز عاشورا سر و روی و سینه و دوش خود را گل مال می‌کنند و از گلی که متبرک به خاک کربلاست، استفاده می‌شود.

پیش از پوشیدن رخت، شوری برپاست به طوری که پیرانی که زودتر لباس پوشیده اند دیگران را یاری می‌دهند تا رخت را به آداب بپوشند، زیرا پوشیدن رخت آدابی خاص دارد.

برای پوشیدن رخت عزا ابتدا وضو می‌گیرند، بسم اللهی می‌گویند صلواتی می‌فرستند و سپس پیراهن می‌پوشند، لچک می‌بندند، شال را چند دور بر گردن می‌پیچند و سپس بندی را که نطع بر دوش با آن برجا می‌ماند می‌بوسند، نیت می‌کنند و مراد می‌خواهند و بر دوش می‌اندازند.

سقایان اهل سینه و زنجیر زدن نیستند و از آن دوری می کنند، تنها چند پرچم بزرگ در جلوی دسته عزاداری برمی گیرند چراکه بزرگان سقا علامت کشی را قبیح می‌دانند و برای آن کراهت قائلند.

پیران و بزرگان سقا کشکول بر دست می‌گیرند

پیران و بزرگان سقا کشکول بر دست می‌گیرند و آنان که جوانترند جامی برنجی و یا مسی به دست می‌گیرند.

در روز عاشورا کاسه‌ها و کشکول‌ها پر از سیب‌های سرخ می‌شود و این سیب‌ها نذر کسانی است که به مراد خود دست یافته و نذرشان پذیرفته شده است.

سادات بر شاخک‌های سیب‌های سرخ تکه پارچه‌های سبز می‌بندند و شالی سبز نیز که به زعم خود آن را به نام اجداد هاشمی نسب خویش که رنگ سبز معرفشان است متبرک می‌کنند، می‌اندازند.

تا چند دهۀ قبل لنگی کبود با خطوطی سفید و کمربندی با قلاب شیر نشان بر کمر می‌بستند که امروز از رخت سقایی حذف شده است.

سقا‌ها آماده عزاداری می‌شوند

پس از آماده شدن گروه، دسته عزای سقایی دو قسمت می‌شود و هر قسمت دو صف به موازات یکدیگر گام بر می‌دارند.

در جلوی دسته اول و در دو صف آن سادات می‌ایستند و بعد با فاصله‌ای کوتاه دسته دوم می‌ایستد و میان دار جلویش از سادات است.

میانداران نقش اساسی دارند و مراقبند تا همخوانی و نظم صف‌ها حفظ شود.

دسته سقا‌ها روز تاسوعا به بازار می‌روند، نماز را در مسجد جامع می‌خوانند و به عباسیه و یا حسینیه باز می‌گردند و روز عاشورا نیز به همین منوال ادامه می‌یابد.

هنگام نماز ظهر نیز در نزدیکی مسجد در خیابان می‌نشینند و نماز می‌خوانند چرا که نماز ستون دین است و برای سقا هیچ چیز مهمتر از ترک محرمات و انجام واجبات نیست و پس از نماز روضه خوان بر چهار پایه‌ای رفته روضه می‌خواند.

روز عاشورا پس از بازگشت به عباسیه بزرگ خطیب سقایان بر منبر رفته و یک یک سقایان در گذشته را یاد می‌کند و اللهم واغفره می‌گوید و تمام سقایان الهی آمین می‌گویند و مجلس با فاتحه و صلوات بر روان در گذشتگان به پایان می‌رسد.

هیئت زینبیه همدان آئین سقایی را برپا می‌دارد

علی‌اصغر افلاکیان مسئول هیئت زینبیه همدان با اشاره به اینکه هیئت زینبیه همدان آئین سقایی را برپا می‌دارد و پیر غلامان و جوانان این هیئت  لباس سقایی بر تن می‌کنند، عنوان کرد: سقا‌ها لباس مشکی بر تن کرده و شال مشکی را روی دوش خود می‌اندازند و سربندی را که نام آن لچک است بر سر می‌زنند.

وی بابیان اینکه سقا‌ها ذکر مخصوص خود را دارند و در سوگ حضرت عباس (ع) ذکر‌های ویژه‌ای را می‌خوانند، گفت: این ذکر‌ها در دو بند بوده و به‌صورت محزون از زبان سقا‌ها خوانده می‌شود.

مسئول هیئت زینبیه همدان بابیان اینکه هیئت  زینبیه از سال ۱۳۱۰ فعالیت می‌کند، گفت: عزاداری هیئت  از شب‌های اول محرم شروع می‌شود و هر شب هیئت به بازدید هیئت‌های دیگر می‌رود و در آنجا عزاداری می‌کنند و در شب‌های بعد هیئت‌های دیگر به همان سبک سقایی به هیئت زینبیه می‌آیند و در کنار هم عزاداری می‌کنند.

افلاکیان ادامه داد: در ابتدای هیئت  بزرگان و سید‌های هیئت می‌ایستند و بروی سینه خود نطع می‌اندازند و در انتها جوانان سقا پوش می‌ایستند و با خواندن ذکر‌های مخصوص و حزن‌انگیز به عزاداری می‌پردازند و بر سینه می‌زنند.

وی بابیان اینکه جوانان بسیاری عضو این هیئت هستند، عنوان کرد: جوانان ادامه‌دهنده راه گذشتگان هستند و برای حفظ این آئین می‌کوشند و ما خود را جدا از جوانان نمی‌دانیم و جوانان سقا پوش همدان علمدار سقای دشت کربلا هستند.

افلاکیان بابیان اینکه ساختمان هیئت  زینبیه اعظم همدان بسیار قدیمی است و یکی از هیئت‌هایی است که مردم نذر بسیاری را به آن هدیه می‌کنند، گفت: آئین سقایی از آئین‌های کهن و ماندگار همدان است که سینه‌به‌سینه و نسل به نسل منتقل‌شده است و نمونه کاملی از عزاداری برای سرور و سالار شهیدان و سقای دشت کربلا حضرت ابوالفضل (ع) است.

هرچند بسیاری از رسومات عزاداری امام حسین (ع) از گذشته تاکنون هنوز اجرا می‌شود و یا به کل از بین رفته است، اما باید گفت: اگر روز‌ها می‌آید و سال‌ها می‌گذرد ذره‌ای از عشق مردم به شهدای کربلا کاسته نشده بلکه با وجود کمرنگ شدن برخی رسومات، عزاداری سید و سالار شهیدان همچنان رنگ و بوی عمیق‌تری به خود می‌گیرد.

البته در این بین، باید به آیین‌ها و رسوم سنتی هر دیار و زنده نگه‌داشتن آن توجه لازم را داشت، زیرا این آیین‌ها نمادی از عشق دیرین به اباعبدالله‌الحسین (ع) است.

 آئین دیرینه سقایی همدان به همت میراث فرهنگی همدان در لیست آثار ملی و همچنین در میراث معنوی کشور به ثبت رسید است.

گزارشگر الهام صریحی فاضل