باشگاه خبرنگاران جوان - از همان کودکی آن‌قدر در گوشش خواندند، برایش رؤیا بافتند و در همان رؤیاها، روپوش سفید پزشکی بر تنش کردند که وقتی معلم روی تخته‌سیاه از آینده شغلی‌اش پرسید، آرزوهای بزرگ‌سالی را در هوای کودکانه هاشور کشید و «دکتر» شدن را انشا کرد.

حالا سال‌ها از آن زمان می‌گذرد و پزشک شدن برای او، رؤیایی است که دست‌کم در سه سال اخیر، شب و روزش را برای واقعی شدنش یکی کرده و تا توانسته، این رؤیا را لای کتاب‌های تلنبارشده زیست و شیمی روی میزش، ورق زده است، اما گاهی ترسی از ناکجا به دلش رخنه می‌کند؛ انگار که اگر آن آرزو بر باد برود، نه‌فقط رؤیاهای کودکی بلکه هویت تمام سال‌های نوجوانی و جوانی‌اش دچار خدشه خواهد شد. مثل او، هزاران‌هزار دانش‌آموز دیگر در خراسان‌رضوی و صدهاهزار نفر در سراسر کشور، بار سنگین این رؤیای پزشکی را به دوش می‌کشند. 

این عطش جمعی برای پوشیدن روپوش سفید، حالا به آمار خشک و صریحی تبدیل شده است: رقابت ۳۶هزارو۳۳۱داوطلب فقط در گروه علوم‌تجربی استان، آن‌قدر پررنگ است که انگار آرزوی پزشک شدن دیگر یک انتخاب نیست، یک مطالبه عمومی است. این میل و گرایش در خراسان‌رضوی زمانی بیشتر جلب توجه می‌کند که بدانیم داوطلبان رشته تجربی در کشور به طور میانگین حدود ۴۸.۵ درصد متقاضیان را تشکیل می‌دهند، اما این رقم در خراسان‌رضوی به ۵۶.۶ درصد می‌رسد.

اما آیا این گرایش انبوه، همیشه به معنا و مقصدی روشن ختم می‌شود یا باید نگران چالش‌های پنهانی بود که در سایه این موج پرتب‌وتاب، آینده آموزش‌عالی و اشتغال را تهدید می‌کند؟

مسیر تک بعدی موفقیت در اذهان عمومی

در ذهن بسیاری از افراد جامعه، پزشکی مترادف با موفقیت، اعتبار اجتماعی و درآمد خوب تعریف می‌شود؛ نمونه اش مادر یک دختر کنکوری است که خودش ماجرای انتخاب رشته سمانه را این طور شرح می‌دهد: «دخترم عاشق نقاشیه، اما هنر که نون وآب نمی‌شه؛ مطمئنم بعدا که سمانه درسش تموم و دکتر بشه، ازمون تشکر هم می‌کنه».

یا  آرین نوزده ساله که تجربه شکست‎ خورده‌ای از کنکور تجربی پارسالش دارد و امسال دوباره در همان رشته شرکت کرده است و می‎گوید: «خودم به رشته انسانی علاقه دارم، ولی می‌گن بازار کار خوبی نداره؛ برای همین رفتم سراغ تجربی که وضعیتش بهتره و امیدوارم امسال بتونم قبول بشم».

آمار ثبت نام کنکور۱۴۰۴ در خراسان رضوی، تصویری گویا از یک ناهمترازی عمیق در نظام آموزشی کشور ارائه می‌دهد. از ۶۴هزار داوطلب استان، ۳۶هزارو۳۳۱نفر در گروه علوم تجربی ثبت نام کرده‌اند. این یعنی حدود ۵۶درصد، موفقیت خود را فقط در قبولی در رشته‌های تجربی می‌دانند. درمقابل، داوطلبان علوم انسانی با ۸ هزارو ۶۵۳ نفر (۵/۱۳ درصد)، رشته ریاضی با ۷هزارو ۲۸۸ داوطلب (۳/۱۱ درصد)، زبان‌های خارجی با ۷ هزارو ۱۰۶ نفر (۱/۱۱ درصد) و هنر با ۴ هزارو ۸۳۹ نفر (۵/۷ درصد) به نوعی متقاضیان کمتری نسبت به رشته تجربی دارند.

این آمار نه تنها نشان دهنده یک ترجیح تحصیلی است، که از یک «بحران هدایت تحصیلی» در جامعه ما حکایت دارد. ازسوی دیگر، پشت این ارقام، داستان‌هایی پنهان است از دانش آموزانی که شاید هیچ گاه نخواهند پزشک شوند، از خانواده‌هایی که آینده را فقط در یک مسیر می‌بینند و از جامعه‌ای که به تدریج، رشته‌های دیگر را به حاشیه رانده است.

درمیان این آمار و ارقام، واقعیت تلخ دیگری نیز خودنمایی می‌کند؛ رؤیای پزشک شدن برای بسیاری از این داوطلبان، هرگز به واقعیت نخواهد پیوست. سیل عظیم متقاضیان رشته‌های علوم تجربی درحالی به سوی کنکور سرازیر می‌شوند که ظرفیت محدود دانشگاه ها، تنها بخش کوچکی از آنان را پذیرا خواهد بود. براساس آمار آزمون سراسری سال۱۴۰۳، ظرفیت پذیرش روزانه در سه رشته پرتقاضای پزشکی، دندان پزشکی و داروسازی مجموعا ۴۵هزار ۱۵نفر بوده است و در دانشگاه آزاد اسلامی نیز برای این سه رشته به علاوه دام پزشکی تنها ۲هزارو ۳۸۳ نفر درنظر گرفته شده است.

این اعداد نشان می‌دهد که شمار درخورتوجهی از داوطلبان، حتی با وجود علاقه یا اجبار به انتخاب رشته تجربی، پشت درهای دانشگاه باقی می‌مانند. درواقع، رقابت برای رسیدن به جایگاه‌هایی محدود، نه تنها فشار روانی بسیاری را به دانش آموزان وارد می‌کند، بلکه ناامیدی و سردرگمی در مسیر آینده را نیز به همراه دارد؛ آینده‌ای که شاید هیچ گاه هم راستا با خواسته‌ها و استعدادهای واقعی شان نباشد.

لزوم بازنگری در نظام آموزشی

دکتر غلامرضا حسنی درمیان، عضو هیئت علمی گروه علوم اجتماعی دانشگاه فردوسی مشهد، از منظر جامعه‎ شناسی به این موضوع نگاه می‌کند و می ‎گوید: تمایل بیشتر دانش آموزان به رشته تجربی و رشته‌های پزشکی، درواقع تابعی از فضای کلی کشور است. میل گسترده به رشته‌های پزشکی، ریشه در ابعاد اقتصادی و اجتماعی دارد؛ زیرا جامعه مشاغل این حوزه را با نیاز بیشتر، امنیت شغلی بهتر و آینده روشن تری تصور می‌کند. همین تصویر ذهنی، انگیزش بسیاری را برای انتخاب رشته‌های تجربی شکل می‌دهد.

به باور دکتر حسنی، نظام آموزش وپرورش باید در استعدادسنجی دانش آموزان با دقت بیشتری عمل کند. صرف توجه به درآمدزایی، نمی‌تواند معیار مناسبی برای انتخاب رشته باشد. لازم است علایق فردی، ویژگی‌های شخصیتی، توان بالقوه، شرایط اجتماعی و نیازهای ملی، هم زمان مدنظر قرار گیرد. روان شناسی رشته‌ها و شناخت جامع از نیازهای کشور، موجب می‌شود انتخاب‌های تحصیلی نه فقط براساس سود شخصی، بلکه با نگاه ملی صورت گیرد.

حسنی به ضرورت نیازسنجی دقیق از رشته‌های موردنیاز در استان هم اشاره می‌کند و معتقد است که سیستم‌های آموزشی نظام‌مند با نگرش سیستماتیک، برنامه‌های تحصیلی را مطابق با نیاز جامعه سامان می‌دهند.

از فشارهای خانواده تا پروپاگاندای جامعه

این جامعه شناس بر تأثیرگذاری نقش خانواده‌ها تأکید می‌کند و می‌گوید: در بسیاری مواقع، انتخاب رشته دانش آموز براساس علایقش نیست، بلکه او با فشار خانواده و جامعه به سوی رشته تجربی سوق داده می‌شود. حتی اگر دانش آموز علاقه‌مند به هنر یا علوم انسانی باشد، تصور عمومی از پزشکی به عنوان یک مسیر موفق، او را از علایقش دور می‌کند.

او هشدار می‌دهد که این نگرش اقتصادی -که بخشی از آن حاصل نوعی پروپاگاندا و تبلیغات نادرست است- واقعیت را منعکس نمی‌کند؛ زیرا حرفه پزشکی با دشواری‌های فراوانی همراه است و روحیه خاصی را می‌طلبد. اما خانواده و نظام آموزشی برای هدایت تحصیلی، بیشتر به نمرات توجه می‌کند تا علایق فردی یا توانمندی‌های واقعی. پیامد چنین روندی، تضعیف علوم انسانی و ریاضی و درمجموع ضعف در علوم پایه است.

دکتر حسنی بر لزوم بازنگری جدی در حکمرانی آموزشی تأکید می‌کند و می‌گوید: باید انتخاب رشته‌ها بر مبنای عقلانیت و منافع ملی باشد، نه منافع فردی. نگاه فردگرایانه به انتخاب رشته، نظام آموزشی را از مسیر درست دور کرده و امروز منجر به تقاضای بی رویه برای رشته‌های تجربی شده است.

چالش‌های هدایت تحصیلی نادرست

عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی گریزی هم به چالش‌های هدایت تحصیلی نادرست و نبود توازن بین رشته‌ها می‌زند و افت تحصیلی، به ویژه درمیان پسران، زنانه شدن دانشگاه‌ها و نبود تطابق میان تعداد فارغ التحصیلان دختر با فرصت‌های شغلی موجود را، از این چالش‌ها برمی شمارد و معتقد است که مجموع این روند در آینده تأثیر عمیقی بر نهاد خانواده، وضعیت اشتغال و رضایتمندی اجتماعی خواهد گذاشت.

او هشدار می‌دهد که اگر همین روند ادامه یابد، با بیکاری فارغ التحصیلان رشته‌های تجربی -به ویژه پزشکان عمومی_ مواجه خواهیم شد. برنامه ریزی‌های آموزش عالی باید براساس نیاز جامعه باشد و توسعه دانشگاه‌ها با توجه به ظرفیت و نیاز واقعی صورت گیرد. در این صورت، تعادل میان رشته‌ها برقرار و از بحران بیکاری کاسته می‌شود.

دکتر حسنی به افت معدل نهایی دانش آموزان براساس آمار اعلام شده ازسوی آموزش وپرورش اشاره می‌کند و این موضوع و دیگر مسائلی را که پیش‌تر مطرح شد، زنگ خطری جدی برای نظام آموزش می‌داند که لزوم بازنگری کلان در این نظام را نمایان می‌کند.

جور دیگر باید دید

گرایش فزاینده دانش آموزان به رشته‌های علوم تجربی و رؤیای پزشک شدن، بیش از آنکه انتخابی آگاهانه باشد، محصول فشارهای اجتماعی، تبلیغات اغراق آمیز و نگاه تک بعدی به موفقیت است و گویی به مطالبه‌ای جمعی تبدیل شده است؛ مطالبه‌ای که برخاسته از تصورات رایج جامعه درباره موفقیت، درآمد عالی و شأن اجتماعی پزشکان است.

آمار کنکور امسال در خراسان رضوی نشان می‌دهد که بیش از نیمی از داوطلبان، تنها یک مسیر را برای آینده خود می‌پندارند و ادامه این مسیر در آینده، جامعه را با موجی از پزشکان بیکار و استعدادهای سرکوب شده در سایر رشته‌ها مواجه خواهد کرد. این روند، علاوه بر احتمال بروز بحران بیکاری در آینده، هویت آموزشی و تنوع رشته‌ای کشور را تهدید می‌کند. 

براساس تحلیل‌های کارشناسان، مشکل اصلی در ضعف هدایت تحصیلی، نگاه درآمدمحور و فشارهای خانوادگی و تبلیغاتی نهفته است. برای اصلاح این روند، نظام آموزش وپرورش باید فرایند استعدادسنجی دقیق تری را اجرا کند و مشاوره تحصیلی را به سمت علاقه محور بودن سوق دهد. خانواده‌ها باید به جای تحمیل رؤیاهای خود، امکان کشف مسیرهای واقعی زندگی را برای فرزندانشان فراهم کنند تا آینده‌ای متوازن، مبتنی بر علاقه، توانمندی و نیاز ملی رقم بخورد.

منبع: ایسنا