باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی* - در شبی که قرار بود شورای امنیت سازمان ملل متحد نمادی از تعهد جهانی به دیپلماسی چندجانبه باشد، به صحنه‌ای از تنش‌های لفظی و شکست‌های دیپلماتیک بدل شد. جلسه ۴ مهر (۲۶ سپتامبر)، که بر سر تمدید قطعنامه ۲۲۳۱ سازمان ملل – قطعنامه‌ای که چارچوب توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ (برجام) را تضمین می‌کرد – برگزار شد، با رد قاطع پیش‌نویس پیشنهادی روسیه و چین به پایان رسید. این شکست نه تنها زنگ خطری برای آینده برجام بود، بلکه نمادی آشکار از انفعال و بی‌عملی تروئیکای اروپایی (بریتانیا، فرانسه و آلمان) در برابر فشار‌های آمریکا به شمار می‌رود.

نماینده روسیه، دمیتری پلیانسکی، در پاسخی تند به همتای فرانسوی‌اش، ژرالد داروسیان، گفت: «شما اروپایی‌ها وقت جلسه را نگیرید وقتی توان تصمیم‌گیری ندارید و برادر بزرگ‌تر شما [کنایه به آمریکا]برایتان تصمیم‌گیری می‌کند.» این کنایه، که در فضای سنگین سالن شورای امنیت طنین‌انداز شد، خلاصه‌ای تلخ از روابط نامتوازن اروپا-آمریکا و خیانت مداوم تروئیکای اروپایی به اصول دیپلماتیک بود.

این رویداد، آخرین فصل از یک درام ۱۰ ساله است که با امضای برجام در تیرماه ۱۳۹۴ (ژوئیه ۲۰۱۵) آغاز شد و با خروج یک‌جانبه دونالد ترامپ در اردیبهشت ۱۳۹۷ (مه ۲۰۱۸) به بحران کشیده شد. اما نقش اروپا در این تراژدی، به عنوان شریک جرم آمریکا بود. رئیس‌جمهور کشورمان، مسعود پزشکیان، در مصاحبه‌های اخیر خود در نیویورک – در روز آخر حضورش در مجمع عمومی سازمان ملل – این خیانت را صریحاً نقد کرد.

او اروپا را به «عمل در بدعهدی» متهم ساخت و هشدار داد که فعال‌سازی مکانیسم ماشه (اسنپ‌بک) نه تنها دیپلماسی را بی‌معنی می‌کند، بلکه به اعتماد جهانی ضربه جبران‌ناپذیری وارد خواهد آورد. عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، نیز در مصاحبه‌های متعدد با رسانه‌های داخلی و خارجی، این انفعال را «دفن دیپلماسی» توسط اروپا توصیف کرد و تأکید نمود که آمریکا به دیپلماسی خیانت کرد، اما اروپا آن را به گور سپرد.

صدای تنهایی دیپلماسی

رئیس‌جمهور کشورمان، مسعود پزشکیان، که بیش از یک سال از آغاز دولتش می‌گذرد، در سفر اخیر به نیویورک برای شرکت در هشتادمین مجمع عمومی سازمان ملل، فرصتی یافت تا صدای ایران را در برابر انفعال جهانی بلند کند. در سخنرانی خود در مجمع عمومی، وی با تأکید بر اینکه «ایران هرگز به دنبال ساخت بمب هسته‌ای نبوده و نخواهد بود»، اروپا را به دلیل «ده سال بدعهدی» مورد انتقاد قرار داد. پزشکیان در مصاحبه‌ای که در ۲۵ سپتامبر منتشر شد، به صراحت به مکانیسم ماشه اشاره کرد و گفت: «اگر اسنپ‌بک اجرا شود، گفت‌و‌گو معنایش را از دست می‌دهد.» او بدعهدی اروپایی‌ها در تعهدات برجامی را برجسته ساخت و افزود که تروئیکای اروپایی به جای اجرای وعده‌های اقتصادی در دوران ۱۰ ساله برجام و اینستکس، تنها به فشار‌های تحریمی آمریکا تن داده‌اند.

در مصاحبه دیگری با ان‌بی‌سی نیوز، پزشکیان حملات اخیر آمریکا و اسرائیل به تأسیسات هسته‌ای ایران را «ضربه‌ای سنگین به اعتماد بین‌المللی» خواند و اروپا را شریک این ضربه دانست. وی تأکید کرد که خواسته نامعقول آمریکا برای تحویل ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران در ازای سه ماه مهلت مذاکره، نه تنها غیرقابل قبول است، بلکه نشان‌دهنده عدم جدیت واشنگتن در دیپلماسی است. رئیس‌جمهور، با اشاره به توافق اولیه با اروپا برای تمدید برجام، گفت: «ما با طرف اروپایی به تفاهم رسیده بودیم، اما آمریکا رأی آنها را برگرداند.» این اظهارات، که با جزئیات در خبرگزاری‌های بین‌المللی مانند الجزیره بازتاب یافت، نشان از ناامیدی عمیق تهران از ظرف‌های اروپایی دارد.

پزشکیان در این مصاحبه‌ها، نه تنها به مسائل فنی برجام پرداخت، بلکه به ابعاد اخلاقی و حقوقی آن اشاره کرد. او اروپا را متهم به «حمایت از تجاوز نظامی» علیه ایران کرد و گفت که تروئیکای اروپایی با فعال‌سازی اسنپ‌بک، به جای حل مسئله، به تشدید تنش دامن می‌زنند. این نقد، ریشه در تجربیات تلخ ایران از سال ۲۰۱۸ دارد، زمانی که اروپا وعده مکانیسم اینستکس (ابزار حمایت از مبادلات تجاری) را داد، اما آن را به بن‌بست کشاند. این رویکرد، که بیش از یک دهه دوام آورده، نشان‌دهنده ضعفی ساختاری در سیاست خارجی اروپا است که اولویت را به روابط فراآتلانتیکی می‌دهد تا تعهدات بین‌المللی.

آمریکا خیانت و اروپا دیپلماسی را دفن کرد

عباس عراقچی، وزیر امور خارجه کشورمان، در مصاحبه‌های همزمان خود، لایه‌های عمیق‌تری از این بحران را کاوید. در مقاله‌ای انحصاری در روزنامه جاکارتا پست در ۲۴ سپتامبر، وی نوشت: «ایران هرگز بر حاکمیت، حقوق یا امنیت خود مصالحه نخواهد کرد.»

در مصاحبه‌های خود، عراقچی صریحاً بیان داشته: «آمریکا به دیپلماسی خیانت کرد و اروپا آن را دفن کرد.» وی به جلسه شورای امنیت اشاره کرد و افزود که تلاش روسیه و چین برای تمدید شش‌ماهه تحریم‌ها، فرصتی برای نجات برجام بود، اما تروئیکای اروپایی با وتوی عملی (رأی منفی) آن را از بین بردند. وزیر امور خارجه در گفت‌و‌گو با الجزیره، اروپا را به «رویکرد غیر‌مسئولانه» متهم کرد و یادآوری نمود که خروج ترامپ از برجام، تقصیر ایران نبود، بلکه تروئیکای اروپایی با عدم مقابله با تحریم‌های ثانویه آمریکا، شریک جرم واشنگتن شدند. این مصاحبه‌ها تأکید دارند بر اینکه انفعال اروپا، دیپلماسی را از اعتبار ساقط کرده و ایران را به سمت گزینه‌های مستقل سوق می‌دهد. عراقچی با زبانی صریح، این روند را به عنوان نابودی تدریجی اعتماد توصیف کرد، جایی که اروپا به جای نقش میانجی، به ابزاری برای سیاست‌های یک‌جانبه تبدیل شده است.

جلسه شورای امنیت: صحنه انفعال اروپا و کنایه‌های تلخ

جلسه ۴ مهر شورای امنیت، نقطه اوج این بحران بود. پیش‌نویس روسیه و چین، که تمدید فنی قطعنامه ۲۲۳۱ تا آوریل ۲۰۲۶ را پیشنهاد می‌کرد، با رأی منفی تروئیکای اروپایی و آمریکا رو‌به‌رو شد. این رأی، راه را برای فعال‌سازی اسنپ‌بک در اکتبر هموار کرد و قطعنامه‌های پیش از برجام را بازگرداند. نماینده فرانسه، در دفاع از موضع تروئیکای اروپایی، ادعا کرد که ایران تعهدات خود را نقض کرده، اما پلیانسکی روسیه با خشم پاسخ داد: «شما دروغ می‌گویید! وقتی توان تصمیم ندارید، چرا وقت را تلف می‌کنید؟» این درگیری، که در ویدیو‌های زنده سازمان ملل ضبط شد، نمادی از شکاف عمیق در شورای امنیت است.

چین نیز با تأسف از این شکست ابراز ناراحتی کرد و گفت که تمدید، فرصتی برای حفظ صلح بود. گزارش‌های نیویورک تایمز و یورونیوز، این جلسه را «شکست دیپلماسی» توصیف کردند و تأکید داشتند که تروئیکای اروپایی، تحت فشار آمریکا، به جای رهبری مستقل، از واشنگتن تبعیت کردند. این انفعال، نه تنها برجام را به ورطه نابودی کشاند، بلکه به روایتی از ضعف اروپا در برابر «برادر بزرگ‌تر» دامن زد. جریان جلسه، با کنایه‌های تند، نشان داد که اروپا دیگر نمی‌تواند ادعای استقلال در سیاست خارجی داشته باشد.

یک دهه بدعهدی تروئیکای اروپایی

برای درک عمق این انفعال، باید به عقب بازگشت: برجام در ۲۰۱۵، دستاورد دیپلماسی چندجانبه بود. تروئیکای اروپایی، به عنوان شرکای کلیدی، تعهد دادند که در ازای محدودیت‌های هسته‌ای ایران، تحریم‌های اقتصادی را لغو کنند. اما خروج ترامپ در ۲۰۱۸، زمان آزمون واقعی برای اروپا بود. تروئیکا قول اینستکس را داد – مکانیسمی برای تجارت بدون دلار –، اما آن را به تنها ۱۳ تراکنش محدود کرد و عملاً بی‌اثر ماند.

در ۲۰۱۹، تروئیکای اروپایی در آستانه فعال‌سازی اسنپ‌بک قرار گرفتند، اما عقب‌نشینی کردند. با این حال، از ۲۰۲۰، با دولت جو بایدن، اروپا به جای فشار بر آمریکا برای بازگشت به برجام، بر «مکانیسم‌های تنبیهی» تمرکز کرد. گزارش‌های الجزیره و رویترز، نشان می‌دهند که تروئیکای اروپایی در مذاکرات وین (۲۰۲۱-۲۰۲۲)، به جای حمایت از رفع تحریم‌ها، بر «گام‌های اضافی» از سوی ایران اصرار ورزیدند. در ۲۰۲۳، با تشدید تنش‌های منطقه‌ای، اروپا تحریم‌های جدیدی علیه برنامه موشکی ایران وضع کرد، که نقض روح برجام بود.

سال ۲۰۲۴، با بازگشت ترامپ به کاخ سفید، اقدامات ضد ایرانی تروئیکای اروپایی شتاب گرفت. در ژوئن، پس از حملات اسرائیل به تهران، عراقچی در ژنو اروپا را به «خیانت به دیپلماسی» متهم کرد. مذاکرات استانبول در ژوئیه، که قرار بود احیاکننده باشد، به بن‌بست رسید و تروئیکای اروپایی بر «تحریم‌های بیشتر» پافشاری کردند. در مه ۲۰۲۵، دور چهارم مذاکرات، بدون پیشرفت به پایان رسید. این الگو – وعده، تعلل، خیانت – در تمام طول ۱۰ سال برجام تکرار شد.
ان‌پی‌آر و گاردین، این اقدام سه کشور اروپایی به منظور فعال سازی مکانیسم ماشه را «اشتباه بزرگ تروئیکای اروپایی» نامیدند و گفتند که اروپا، با تبعیت از آمریکا، اعتبار دیپلماتیک خود را از دست داد.

تحلیل‌گران بین‌المللی، تأکید دارند که تروئیکای اروپایی با این رویکرد، نه تنها ایران را منزوی نکردند، بلکه خود را به حاشیه راندند. روسیه و چین، با حمایت از تمدید، نقش رهبری دیپلماتیک را ایفا کردند، در حالی که اروپا به ابزاری برای سیاست‌های یک‌جانبه آمریکا تبدیل شد. این روند، که با انفعال مداوم همراه بوده، نشان‌دهنده بحران هویت در اتحادیه اروپا است.

نابودی دیپلماسی و پیامد‌های جهانی
انفعال تروئیکای اروپایی در شورای امنیت، فراتر از یک رأی منفی، نمادی از فروپاشی دیپلماسی چندجانبه است. رئیس‌جمهور کشورمان و وزیر امور خارجه درست می‌گویند: آمریکا با خروج از برجام خیانت کرد، اما اروپا با عدم مقابله، آن را «دفن» نمود. این خیانت، اعتماد ایران به غرب را نابود و تهران را به سمت اقدامات دیگر و همکاری‌های شرقی سوق داد. از منظر جهانی، این رویداد زنگ خطری برای معاهدات بین‌المللی است: اگر شورای امنیت نتواند برجام را حفظ کند، چه امیدی به توافق‌های آینده – از تغییرات آب و هوایی تا خلع سلاح – باقی می‌ماند؟

اروپا، که خود را مدعی دفاع از حقوق بشر می‌داند، با این انفعال، چهره‌ای متناقض نشان داد. فشار‌های داخلی – مانند لابی‌های اسرائیلی و منافع اقتصادی با آمریکا – تروئیکای اروپایی را فلج کرد. نتیجه؟ تشدید تنش‌های خاورمیانه، افزایش قیمت نفت و .... مطمئنا ایران، در پاسخ، بر دیپلماسی مستقل تمرکز خواهد کرد، اما جهان فقیرتر از گزینه‌های دیپلماتیک خواهد شد. این بحران، بیش از هر چیز، نیاز به بازنگری در روابط بین‌المللی را برجسته می‌کند.