باشگاه خبرنگاران جوان؛ محمدباقر مشکاتی -در روزگاری که جامعه ایرانی بیش از هر زمان دیگری با مسائل و چالش هایی چون «نقادی عقلانی»، گفت‌وگوی آزاد و تضارب واقعی آراء دست‌وپنجه نرم می‌کند، بازاندیشی در سیره بزرگان دینی ـ به‌ویژه شخصیت الهی چون حضرت امام جواد(علیه السلام) معنایی فراتر از یک تأمل تاریخی پیدا می‌کند.

 امام جوانی که در دشوارترین فصول زمامداری عباسیان، با قدرت عقلانیت، سعه‌صدر و شجاعت حضور در عرصه مناظره‌های علنی، الگویی عمیق برای زیست فکری و جمعی مسلمین ترسیم کرد.

امروزه که پرسشگری و تلاش برای برقراری گفت‌وگوی عقلانی، گاهی با محدودیت‌ها و سوءبرداشت‌ها روبروست، جدی گرفتن این سیره پیشروانه، ضرورتی مضاعف یافته است. هدف این یادداشت، نه تنها معرفی ابعاد تاریخی-اجتماعی این تحول توسط امام جواد(ع) است، بلکه نشان دادن ظرفیت راهبردی آن برای ارتقای گفت‌وگو و عقلانیت در ایرانِ معاصر نیز هست؛ تا روشن شود چگونه می‌توان با الهام از این سیره، بن‌بست‌های اندیشه، جامعه و حتی سیاست را گشود.

بنابراین، با مروری مستند بر مناظره‌های علمی و ترویج بحث آزاد توسط امام جواد(ع)، خواهیم دید که این شیوه نه فقط واکنشی مقطعی به یک بحران تاریخی بود، بلکه الگویی دینی و تمدنی است که اجرای آن می‌تواند فرهنگ و جامعه امروز ما را دگرگون سازد.

 زمینه تاریخی؛ عصری برای پرسشگری

امام جواد(ع) در هشت سالگی به امامت رسید؛ دوره‌ای که نه فقط برای دشمنان، بلکه برای بسیاری از شیعیان هم، سن پایین امام محل تردید بود (الکافی، ج۱، ص۴۹۲).

مأمون عباسی برای اثبات برتری دستگاه حکومتی و تضعیف جایگاه امامت، مناظره‌هایی بزرگ با حضور زبردست‌ترین دانشمندان آن عصر برپا کرد.

 در این فضا، امام جواد(ع) نه تنها عقب ننشست، بلکه با آرامش و عقلانیت، مناظره‌های علنی را پذیرفت و حتی گاهی از آن استقبال کرد؛ به تعبیر رهبر انقلاب: «امام جواد علیه‌السلام، آن جنبه منطقی بحث آزاد و عقلانی را در زمینه مسائل دینی، در جامعه اسلامى باب فرمود.» (بیانات ۳۱/۶/۱۳۷۳)

ماجرای مناظره با یحیی بن اکثم؛ تولد یک فرهنگ

از زیباترین صحنه‌های تاریخ تشیع، مناظره سرنوشت‌ساز امام جواد(ع) و یحیی بن اکثم، قاضی‌القضات دربار عباسیان است.

 در حالی که صدها نفر از دانشمندان، فقیهان و رجال حکومت و حتی خود مأمون حاضر بودند، یحیی بن اکثم پرسشی پیچیده درباره صید مُحرم در حج پرسید. امام جواد(ع)، با روحیه‌ای فاخر، حالت‌ها و فروض متعدد مسئله را مطرح کرد و برای هر کدام پاسخ دقیق فقهی داد (الکافی، ج۱، ص۴۹۲؛ عیون اخبار الرضا، ج۲، ص۶۰). رهبر انقلاب در تحلیل این واقعه می‌نویسند: «این حادثه، تنها حل یک مسأله فقهی نبود، بلکه نمایش قدرت فکر دینی و حجیت علوی بود. این کار، پایه‌گذاری سبک جدیدی از بحث آزاد و مناظره علمی بود که پیش‌تر سابقه نداشت.» (انسان ۲۵۰ ساله، ص ۱۴۲) این رخداد معنایی فراتر از یک سؤال و جواب ساده داشت؛ روایت‌گر شجاعت الگوساز یک امام برای ایجاد فضایی سالم و آزاد برای دانش و اندیشه در جامعه اسلامی بود.

شاخصه‌های بحث آزاد و گفت‌وگوی عقلانی در سیره امام جواد(ع)

الف. عدم هراس از نقد و سؤال: امام نه تنها در برابر پرسش‌های معاندان و مخالفان جَزع و فریاد نکرد، بلکه آن را فرصتی برای تبیین حقیقت می‌دید.

ب. تکیه بر عقل و منطق: جذاب‌ترین بخش مناظره‌های امام، ارائه پاسخ‌هایی عمیق و دقیق، و گاه طرح فروض تازه از همان سؤال اولیه بود؛ روشی که همگان را به تأمل بیشتر وا‌می‌داشت (اثبات الهداه، ج۶، ص۴۹۳).

ج. اخلاق گفت‌وگو: در هیچ مناظره‌ای تحقیر یا برچسب‌زنی نشده است؛ فضای تشویق همه برای اندیشیدن و احترام به مخالف، اصل ثابت سیره جوادی است.

د. عمومی بودن فضای مناظره: بحث‌ها پنهانی و محفلی نبود بلکه «علنی» و جمعی برگزار می‌شد؛ موافق و مخالف و عامه مردم حضور داشتند، حتی زن و کودک (الکافی، ج۱، ص۴۹۲).

   آثار اجتماعی ـ تمدنی این بنیان‌گذاری

فرهنگی که امام جواد(ع) بنا کردند، جامعه شیعه را از ذهنیت بسته، هراسان و صرفاً مقلد بیرون آورد و آموزش داد که «پرسش محدودیت نیست، غنیمت است.» رهبر انقلاب در نگاه تمدنی خویش، راز بقای اسلام ناب و پویایی تشیع را همین میدان دادن به عقل و فکر و نقد می‌دانند: «مناظره‌های علمی، پاسخ‌های روشن، محیط باز برای فکر، همه و همه رمز بقا و بالندگی مکتب اهل بیت است.»(انسان ۲۵۰ ساله، ص ۱۴۱)

 بهره‌برداری عملی برای حال و آینده ایران

امروزه که شکاف میان نسل‌ها، افزایش شبهات دینی، و حتی یأس و تردید در جوانان دیده می‌شود، آیا راهی جز بازگشت به همان روحیه پرسشگری، گفت‌وگوی آزاد و فرصت دادن به نقد وجود دارد؟

نهادهای مذهبی و آموزشی: می‌توانند به روش امام جواد(ع)، کلاس‌ها و کرسی‌های آزاداندیشی را جایگزین برنامه های ناکارآمد فرهنگی کنند؛ به‌جای ترس از طرح سؤال، آن را نشانه رشد و نشاط فکری بدانند.

رسانه‌ها و فعالان اجتماعی: بیاموزند که گفت‌وگو و پاسخ‌گویی، عزت است نه عقب‌نشینی؛ ایجاد محیطی محترمانه، صبورانه و نقدپذیر، علاج بسیاری از بحران‌های فکری جامعه خواهد بود.

سیاست‌گذاران فرهنگی: در شیوه امام جواد(ع)، احترام به مخاطب و حتی مخالف دیده می‌شود؛ راه نجات جامعه امروز از «راست و چپ»، «خودی و غیرخودی» کردن، همان است که امام جواد(ع) در دوران خفقان انجام داد. رهبر انقلاب نیز با همین رویکرد تصریح می‌کنند: «مکتب اهل بیت، همواره دروازه‌های اندیشه و پرسش را بازگذاشته و با قدرت علمی خویش مخالفان را اقناع یا به تأمل واداشته است.» (انسان ۲۵۰ ساله، ص ۱۳۷)

فرهنگ گفت‌وگو و عقلانیت را به متن جامعه آورد

حضرت امام جواد(ع)، با بنیان‌گذاری بحث آزاد، فرهنگ گفت‌وگو و عقلانیت را به متن جامعه آورد؛ مدلی پیش روی ما که هنوز پس از قرن‌ها جوان مانده است.

 امتیاز این سیره، در تمرین آزادی اندیشه در فضایی اخلاقی و معنوی بود؛ همان چیزی که امروز نیاز فوری جامعه ایرانی است.

 جواب امام جواد(ع) به تحجر، تبلیغ جهل یا ریا، مقابله با پرسشگری یا تندخویی نبود، بلکه دعوت به مناظره، تفکر و شنیدن صدای متفاوت بود. اگر امروز نهادهای ما به این الگو ملتزم شوند، می‌توان ایرانی با نشاط فکری، دین‌داری عقلانی و جامعه‌ای آگاه‌تر و مدبر داشت.

بنابراین دستاورد امام جواد(ع) در بنای سنت بحث آزاد، میراثی تمدنی است که فراتر از یک تکنیک آموزشی، به مثابه سبک زیست دینی و اجتماعی قابل پیاده‌سازی در ایران امروز است. در افق تمدن سازی نوین اسلامی ـ که رهبر انقلاب آن را جوهر گام دوم انقلاب می‌شمارند . بازگشت به الگوی نقدپذیری، عقلانیت جمعی و میدان دادن به گفت‌وگو، ضرورتی راهبردی برای عبور از بن‌بست‌های فکری و فرهنگی است.

اگر جامعه ایرانی، به‌ویژه جوانان و نهادهای علمی، با الهام از سیره جوادیه، تمرین تضارب آراء و شجاعت زیستن در فضای پرسش‌گری و عقلانیت را در دستور کار خود قرار دهند، پایه‌گذار نسل تازه‌ای از تمدن پویای ایرانی ـ اسلامی خواهد شد، جایی که ایمان محور تحول است و عقلانیت و گفت‌وگو موتور پیشرفت.

این الگو، پاسخگوی نیازهای جهانی دنیای جدید، از تعامل بین‌نسلی تا چالش‌های علمی و اجتماعی و سیاسی، و راهگشای تمدن‌سازی تراز انقلاب اسلامی است؛ الگویی که با «دلایل علمی»، «سعه صدر» و «حضور فعال در صحنه اجتماعی»، می‌تواند نقطه عزیمت جامعه ایران در گام دوم انقلاب باشد؛ همان نقطه‌ای که امام جواد(ع) در سخت‌ترین روزگار عباسیان به آن رسید و تاریخ را متحول ساخت.

کارشناس دینی