باشگاه خبرنگاران جوان؛ رضوان پاک منش - آتشکده تنگ گراز بنای سنگی که امروز تنها دیوار‌های فرسوده‌اش در دل طبیعت لرستان دیده می‌شود، یادگار دوران شکوه آیین زرتشت و روزگاری است که شعله‌ی مقدس بر فراز کوه‌ها، نشانه‌ی زندگی و روشنایی بود.

تنگ گراز در شمال شرقی خرم‌آباد و در مسیر رودخانه‌ای فصلی واقع شده است. آتشکده بر روی دامنه‌ای سنگی ساخته شده و چشم‌اندازی به دره‌ای عمیق دارد. پلان بنا، برخلاف بسیاری از آتشکده‌های دشت مرکزی ایران، ساده ولی مقاوم است. 

دیوار‌های ضخیم از سنگ لاشه و ملات گچ ساخته شده و بخش‌هایی از آن هنوز ایستاده‌اند. بقایای محراب آتش در مرکز سازه، به‌خوبی نشان می‌دهد که این مکان برای نگهداری و پرستش آتش مقدس ساخته شده است.

برخی از باستان‌شناسان، تاریخ ساخت آن را به دوره‌ی ساسانی نسبت می‌دهند؛ زمانی که آتشکده‌ها نه‌تنها مراکز دینی بلکه نماد قدرت سیاسی و وحدت فرهنگی ایران بودند. وجود شواهدی از گچ‌بری‌های ظریف و نظم هندسی دیوار‌ها مؤید آن است که معماران ساسانی در ساخت این بنا نقش داشته‌اند.

آتشکده تنگ گراز به‌عنوان نخستین سایت‌موزه تاریخی لرستان می‌شود

عطا حسن پور مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان لرستان از روند اجرای طرح پوشش حفاظتی بر روی بقایای آتشکده ساسانی در روستای رشیدآباد بازدید کرد و از پایان مراحل اجرایی این پروژه در آینده‌ای نزدیک خبر داد.

محوطه باستانی تنگ گراز در بخش شرقی روستای رشیدآباد شهرستان کوهدشت، یکی از مهم‌ترین آثار متعلق به دوره ساسانی در غرب کشور به‌شمار می‌رود. بقایای این آتشکده سال گذشته در جریان بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی شناسایی شد و تاکنون حدود نیمی از آن مورد کاوش قرار گرفته است.

عطا حسن پور عنوان کرد: با توجه به نزدیک شدن فصل بارندگی و ضرورت حفاظت از آثار مکشوفه، عملیات احداث پوشش حفاظتی بر روی این آتشکده از دو تا سه ماه پیش آغاز شده و هم‌اکنون در مراحل پایانی قرار دارد. هدف از اجرای این طرح، صیانت از بقایای ارزشمند معماری ساسانی در برابر عوامل طبیعی همچون باد، باران و فرسایش محیطی است.

در جریان این بازدید، مدیرکل میراث‌فرهنگی لرستان اظهار کرد:«با تکمیل پوشش حفاظتی، آتشکده تنگ گراز به‌عنوان نخستین سایت‌موزه تاریخی استان لرستان آماده بهره‌برداری خواهد شد. این مجموعه شامل بخش‌هایی همچون آتشدان مرکزی، سکوی نیایش، تالار طواف و سایر فضا‌های وابسته است که در کاوش‌های آینده، بخش‌های باقی‌مانده آن نیز شناسایی و معرفی خواهند شد.»

وی افزود: اجرای این پروژه علاوه بر حفاظت از آثار ارزشمند دوره ساسانی، زمینه‌ساز توسعه گردشگری فرهنگی در منطقه و بهره‌مندی جوامع محلی از منافع اقتصادی ناشی از گردشگری خواهد بود.

نقشی فراتر از فرهنگ و هنر

استان لرستان در روزگار باستان، دروازه‌ی ارتباطی بین فلات ایران و دشت بین‌النهرین بود. حضور آتشکده در چنین موقعیتی نشان از اهمیت فرهنگی و استراتژیک منطقه دارد. تنگ گراز نه تنها مکانی برای نیایش بوده، بلکه احتمالاً نقشی آیینی – نظامی نیز ایفا می‌کرده است. برخی پژوهشگران بر این باورند که آتشکده‌های کوهستانی در مناطق مرزی، کارکردی دوگانه داشتند: هم نگهبان شعله‌ی جاویدان، و هم نماد حراست از مرز‌های معنوی و جغرافیایی ایران‌زمین است.

در میان مردم محلی، هنوز هم احترام خاصی به این مکان وجود دارد. روایت‌های شفاهی می‌گویند که در شب‌های بلند زمستان، از شکاف سنگ‌ها نوری کم‌جان سوسو می‌زند؛ گویی شعله‌ای خاموش‌ناشدنی هنوز در دل کوه نفس می‌کشد. این باور، بازتاب همان درک عمیق مردم زاگرس از پیوند میان آتش، زندگی و زمین است.

آتشکده‌ای که مخاطرات به جانش افتاده‌اند

متأسفانه آتشکده تنگ گراز مانند بسیاری از آثار تاریخی لرستان، در سکوت فراموشی فرورفته است. فرسایش طبیعی، حفاری‌های غیرمجاز و نبود برنامه‌ی مرمت، تهدیدی جدی برای بقای این اثر است. این بنا نه‌تنها یک یادگار تاریخی بلکه بخشی از هویت فرهنگی ایران باستان است که می‌تواند در فهرست میراث ملی یا حتی جهانی ثبت شود.

آتشکده تنگ گراز، چون شعله‌ای کهنه در دل کوه، هنوز از ایمان نیاکان ما سخن می‌گوید؛ از روزگاری که انسان در برابر روشنایی سر تعظیم فرود می‌آورد و آتش را نماد راستی و پاکی می‌دانست. شاید امروز تنها سنگ و خاکی از آن مانده باشد، اما در حافظه‌ی زمین، هنوز حرارت آن آتش مقدس زنده است.